ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2009
ΘΕΜΑ
«Οι έννοιες του ‘φιλόσοφου-βασιλιά’, του ‘πολίτη’ και του ‘πολίτη του κόσμου’ αναφέρονται σε τρεις διαφορετικές πολιτικές λειτουργίες του ανθρώπου, προσδιορίζοντας αντίστοιχα τρεις σημαντικές, διακριτές στιγμές της ιστορίας της αρχαίας πολιτικής φιλοσοφίας. Αναφερθείτε συγκεκριμένα :
α) Στην έννοια του ‘φιλόσοφου-βασιλιά’ όπως αναπτύσσεται από τον Πλάτωνα στην Πολιτεία.
β) Στην ανάλυση του ‘πολίτη’ από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά
γ) Στον μετασχηματισμό της έννοιας του πολίτη κατά την Ελληνιστική περίοδο σε ‘πολίτη του κόσμου’ και στην εισαγωγή της έννοιας της ‘κοσμόπολης’ από τους Στωικούς.
Αφού μελετήσετε και συγκρίνετε τις παραπάνω έννοιες, διατυπώστε κριτικά τις απόψεις σας για τη σημασία και τις συνεπαγωγές των τριών αυτών θεμελιωδών στιγμών του αρχαίου πολιτικού στοχασμού για τη σύγχρονη δημοκρατία»
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
◦ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Ο Φιλόσοφος Βασιλιάς στην Πλατωνική Θεωρία
1.1 Η διαίρεση της ανθρώπινης ψυχής ως θεμέλιο της Πλατωνικής Θεωρίας
1.2 Η ανάγκη ταύτισης των ιδιοτήτων Φιλόσοφου & Βασιλιά
2. Ο Αριστοτελικός Πολίτης
2.1 Η ηθική υπόσταση της πολιτικής θεωρίας του Αριστοτέλη
2.2 Η έννοια του πολίτη στα Πολιτικά του Αριστοτέλη
3. Η Πολιτική Φιλοσοφία κατά την Ελληνιστική Περίοδο
3.1 Οι έννοιες του ‘πολίτη του κόσμου’ και της ‘κοσμόπολης’ για τους Στωικούς
4. Συσχέτιση των Πολιτικών Θεωριών
5. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: Η Αντιπαραβολή των Πολιτικών Εννοιών με τη Σημερινή Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία
◦ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το θέμα πραγματεύεται την διατύπωση τριών βασικών εννοιών τριών διαφορετικών θεωριών πολιτικής οργάνωσης που αντιπροσωπεύουν διαφορετικές ιστορικές στιγμές της αρχαίας φιλοσοφίας. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στην έννοια και σημασία που έχουν οι όροι ‘φιλόσοφος βασιλιάς’, ‘πολίτης’ και ‘πολίτης του κόσμου’ έτσι όπως διατυπώθηκαν από Πλάτωνα, Αριστοτέλη και Στωικούς αντίστοιχα.
Αρχικά, θα εξεταστεί το περιεχόμενο των εννοιών αυτών μέσα από την προσέγγιση πρωτογενών Πλατωνικών, Αριστοτελικών και Ελληνιστικών κειμένων με σκοπό να εντοπιστεί ο ρόλος του ανθρώπου ως μέλους της πολιτείας σε κάθε μία από τις αντίστοιχες πολιτικές οργανώσεις.
Προκειμένου να καταδειχτεί αυτή η σχέση, θα επιχειρηθεί συσχετισμός κάθε πολιτικής θεωρίας με το ηθικό και ψυχολογικό θεωρητικό υπόβαθρο των φιλοσόφων. Ακολούθως θα γίνει μια συσχέτιση των θεωριών αυτών προκειμένου να καταδειχτούν σημεία ταύτισης αλλά και δομικών διαφορών στον τρόπο αντιμετώπισης της ανθρώπινης υπόστασης.
Τέλος θα διατυπωθούν εκτιμήσεις για την ανταπόκριση των πολιτικών θεωριών και εννοιών στα δεδομένα της σύγχρονης πολιτικής οργάνωσης της εποχής μας στα πλαίσια των σύγχρονων ειδικά διαμορφωμένων παγκόσμιων συνθηκών.
1. Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ
1.1 Η ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΨΥΧΗΣ ΩΣ ΘΕΜΕΛΙΟ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ
Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι η ανθρώπινη ψυχή αποτελείται από τρία μέρη, πρώτα το λογιστικόν (ο λογισμός που οδηγεί τον άνθρωπο στη γνώση), ακολούθως το θυμοειδές (σχετικό με αισθήματα, δόξες, τιμές κλπ) και τέλος το επιθυμητικόν (βιολογικές ανάγκες και ηδονές). (Μανιάτης, 2008: 34) & (Annas, 2006: 161-165) Θεωρεί επίσης ότι ανώτατο αγαθό αποτελεί η ευδαιμονία, η τέλεια καλλιέργεια της ψυχής που αποκτάται μέσω της αρετής η οποία ουσιαστικά αποτελεί τη γενική γνώση καλού και κακού. (Μανιάτης, 2008: 35)
Για τον Πλάτωνα μόνο οι φιλόσοφοι γνωρίζουν το αληθινό αγαθό και άρα μόνο αυτοί μπορούν να διδάξουν την αρετή. Προσδιορίζοντας τέσσερα είδη αρετής (σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη και δικαιοσύνη) ο Πλάτωνας αντιστοιχίζει τα τρία πρώτα στα τρία μέρη της ψυχής. Όταν κάθε μέρος της ψυχής πράττει καλώς τότε υφίσταται η δικαιοσύνη και οδηγούμαστε στο απόλυτο ζητούμενο που είναι η ευδαιμονία. (Μανιάτης, 2008: 35-36) & (Annas, 2006: 153)
Επέκταση αυτής της αντίληψης αποτελεί η πολιτική του θεωρία την οποία επίσης βασίζει στην ευδαιμονία των πολιτών ως υπέρτατο σκοπό της πολιτείας. Αυτή η ευδαιμονία μπορεί να επιτευχθεί μέσα σε μια ιδεώδη και άριστη πολιτεία την πολιτεία της γνώσης. Μέσα σε αυτήν οι εργασίες και οι άνθρωποι κατανέμονται σε διαφορετικές ειδικότητες βάσει της φυσικής ιδιοσυστασίας, αξίας και ικανότητας κάθε ανθρώπου. (Μανιάτης, 2008: 36)
Η πολιτική ιεραρχία γίνεται όχι στη βάση της καταγωγής αλλά της ανθρώπινης ψυχολογίας. Κάθε μία κοινωνική τάξη αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες ικανότητες και γνώσεις και εν τέλει σε διαφορετικό μέρος της ψυχής. Έτσι το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό αποκτούν τις εκφάνσεις τους στο πολιτικό σύστημα μέσα από τις τάξεις των φιλοσόφων-βασιλέων, των επίκουρων και των δημιουργών. Με την περαιτέρω αντιστοίχηση των τριών βασικών αρετών (σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη) σε κάθε μία από τις τρεις τάξεις, η πλατωνική θεωρία αποκτά και ηθική συσχέτιση. (Μανιάτης, 2008: 36-37)
1.2 Η ΑΝΑΓΚΗ ΤΑΥΤΙΣΗΣ ΤΩΝ ΙΔΙΟΤΗΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΙΑ
Ο Πλάτωνας διατυπώνει στην Πολιτεία την αναγκαιότητα να ταυτιστούν η φιλοσοφία και η πολιτική άσκηση εξουσίας στο ίδιο πρόσωπο. Μόνο έτσι θα πάψουν τα δεινά της κοινωνίας, το πολίτευμα θα αποκτήσει αληθινή υπόσταση και οι άνθρωποι ατομικά και ως σύνολο θα κατακτήσουν την ευτυχία. (Πλάτωνας, Πολιτεία, Ε, 473 c11-e5)
Μέσα από τον μακροσκελή διάλογο Σωκράτη-Γλαύκωνα στο Ε’ της Πολιτείας διατυπώνονται τα βασικά χαρακτηριστικά του φιλόσοφου. Ο φιλόσοφος επιδιώκει τη σοφία στο σύνολό της και όχι αποσπασματικά, επιδεικνύει μια ακόρεστη δίψα για μάθηση και ηδονίζεται με την αλήθεια στην απόλυτη μορφή της. (Πλάτωνας, Πολιτεία, Ε, 475 b8-9, c6-8, e4). Επιπρόσθετα διακρίνει την καθεαυτή ομορφιά των πραγμάτων και επειδή ζει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο της πραγματικότητας, το αποτέλεσμα της νόησής του είναι η γνώση. (Πλάτωνας, Πολιτεία, Ε, 476 b10-11, c9-d3, d5-6) Εν τέλει φιλόσοφο μπορούμε να αποκαλέσουμε μόνο όποιον μπορεί να δει τα πράγματα στην καθεαυτότητα τους ανεπηρέαστος από τα εξωτερικά τους γνωρίσματα, εκείνον που αγαπώντας το πραγματικό ον διακρίνει τις όμοιες με αυτόν οντότητες. (Πλάτωνας, Πολιτεία, Ε, 479 e1-8 & 480 a11-12)
Στο ΣΤ’ ο Πλάτωνας αρχίζει να εξειδικεύει την θεωρία του και θέτει το ερώτημα ποιος είναι ιδανικός για κυβερνήτης μια πόλης. Καταρχάς ορίζει ότι ιδανικός είναι εκείνος που μπορεί να διαφυλάξει τους νόμους και τους θεσμούς λαμβάνοντας υπόψη όμως ότι θα πρέπει να μπορεί να συλλαμβάνει την απαράλλακτη ουσία των πραγμάτων χωρίς άσκοπες περιπλανήσεις. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 484 b3-7, b9-c1) Μόνο όσοι έχουν κατακτήσει τη γνώση και δεν υστερούν σε αρετή και εμπειρία πρέπει να προτιμηθούν. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 484 d5-7) Παραπέμπει έτσι ευθέως στην ιδιότητα του φιλόσοφου.
Προχωρώντας στην ανάλυση της φυσικής ιδιοσυστασίας των φιλοσόφων επιδιώκει να τεκμηριώσει την άποψή του για την επιλογή φιλοσόφων στην διακυβέρνηση. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 485 a4-8) Ο φιλόσοφος έχει έρωτα για την ουσία των πραγμάτων, μισεί το ψέμα και αναζητά την αλήθεια, έχει πόθο για τη μάθηση από μικρή ηλικία, επιδιώκει τις ηδονές της ψυχής παρά του σώματος, διακρίνεται από σωφροσύνη, απεχθάνεται το χρήμα, έχει ελεύθερο φρόνημα και γενναία ελεύθερη φύση, έμφυτη ηρεμία και δικαιοσύνη, έφεση στη μάθηση, ισχυρό μνημονικό, νου προικισμένο με μέτρο και χάρη και όλα αυτά με μια φυσική προδιάθεση. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 485 a10-b3, c3-4, d3-4, d10-e1, e3-5 & 486 a4-6, b3-4, b10-12, c3, d2, d9-11) Ένας άνθρωπος που συγκεντρώνει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελεί για τον Πλάτωνα αυτονόητη αλλά και απαραίτητη επιλογή ανάθεσης της πολιτικής εξουσίας για την αποφυγή των δεινών. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 487 a7-8, e1-3)
Αντιλαμβάνεται βέβαια την ισχύ του επιχειρήματος ότι οι ίδιες οι πόλεις διάκεινται αρνητικά σε μια τέτοια προοπτική επειδή δεν έχουν σε εκτίμηση τους φιλόσοφους και τις κατηγορεί που δεν χρησιμοποιούν τις ικανότητες τους θεωρώντας ότι οι φιλόσοφοι δυσφημούνται. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 489 a5-6, a8-b5, d1-3, & 494 a4-6) Επιμένει όμως ότι ένας άνθρωπος με τα φυσικά χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν πρωτύτερα, εφόσον αυτά καλλιεργηθούν με κατάλληλη παιδεία θα πετύχει να κατακτήσει την αρετή. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 492 a1-3, 495 a4-8) Αν μάλιστα ένας τέτοιος άνθρωπος βρεθεί στην κατάλληλη πολιτεία θα είναι χρήσιμος στους συμπολίτες του προσφέροντας πολιτικές υπηρεσίες στην κοινωνία. (Πλάτωνας, Πολιτεία, ΣΤ, 494 b8-10 & 496 a3-5)
Στο Ζ’ ο Πλάτωνας πιστοποιεί την επιλογή του φιλοσόφου βασιλιά ως ικανού διοικητή, τονίζοντας ταυτόχρονα την υποχρέωση των πολιτών να στηρίξουν και να ενισχύσουν την επιλογή αυτή για χάρη του κοινού καλού. (Πλάτωνας, Πολιτεία, Ζ, 519 b7-c2, c8-10, e1-4) Θέτει όμως και ένα νέο βασικό χαρακτηριστικό που είναι η περιφρόνηση των αξιωμάτων με την έννοια της άρνησης της εξουσίας ως αυτοσκοπό. Οι φιλόσοφοι ως οι μόνοι που αδιαφορούν τόσο για τα αξιώματα, έχοντας ήδη δοκιμάσει άλλου είδους τιμές και έχοντας στοχαστεί όσο κανείς για την χρηστή διακυβέρνηση είναι εμφανώς οι μόνοι που πληρούν τις προδιαγραφές. (Πλάτωνας, Πολιτεία, Ζ, 520 d2-4 & 521 b1-2, b4-10)
2. Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ
2.1 Η ΗΘΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Όπως και ο Πλάτωνας έτσι και ο Αριστοτέλης θεωρεί ως απώτερο σκοπό του ανθρώπου την απόκτηση ευδαιμονίας ως ένα αγαθό τέλειο και αυτάρκες. Ευδαιμονία θεωρεί την λειτουργία εκείνη που ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα άλλα είδη, δηλαδή την λογική και ειδικότερα την πλέον ανώτερη όλων, την ενάρετη λογική. Η μέγιστα ενάρετη και λογική ανθρώπινη δραστηριότητα με επακόλουθο την ηδονή οδηγεί στην ευδαιμονία, το τέλειο αυτάρκες τέλος. Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης συσχετίζει την ηθική με την λογική φύση του ανθρώπου. (Μανιάτης, 2008: 47)
Η ηθική είναι για τον Αριστοτέλη απόλυτα συνυφασμένη με την πολιτική. Συγκεκριμένα, η πολιτική αναφέρεται στις πολιτείες των ανθρώπων, αποτελώντας προέκταση της ηθικής του ατόμου. Η πολιτεία νοείται ως προέκταση της φύσης του ανθρώπου που όντας πολιτικό ‘ζώο’ επιδιώκει να συμβιώνει σε κοινότητες. (Μανιάτης, 2008: 48) Όπως για το άτομο ηθική τελείωση αποτελεί η ευδαιμονία έτσι και για την πολιτεία των ανθρώπων πολιτική τελείωση αποτελεί το δημόσιο ευ ζην. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1280a 31-34 & 1280b 29-35)
2.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ ΣΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η έννοια του πολίτη δεν πρέπει να στηρίζεται σε τοπικές και ηλικιακές συνθήκες. Βασικό γνώρισμα του πολίτη πρέπει να είναι το δικαίωμα συμμετοχής στα δημόσια αξιώματα και στην απονομή δικαιοσύνης. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1275a 13-17, 22-23) Επισημαίνοντας ότι λόγω διαφορών στην άσκηση εξουσίας από πολίτευμα σε πολίτευμα ο παραπάνω ορισμός αφορά τη δημοκρατία, ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι θεωρεί πολίτη όποιον συμμετέχει στην βουλευτική ή δικαστική εξουσία και πόλη το σύνολο των πολιτών που εξασφαλίζει αυτάρκεια ζωής. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1275a 1-7, 38-39 & 1275b 5-7, 18-21) & (Ross, 2001: 351).
Ένα πρώτο ζήτημα που τίθεται αφορά την αρετή του πολίτη και κατά πόσο ο ενάρετος άνθρωπος είναι και χρηστός πολίτης. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1276b 17-19) Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι δεν είναι απαραίτητο να ταυτίζονται αυτά τα δύο από τη στιγμή που η πόλη αποτελείται από πολλά ανόμοια είδη ανθρώπων όμως η αρετή του χρηστού πολίτη είναι απαραίτητη στην πόλη για να είναι άριστο το πολίτευμα. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1276b 34-35 & 1277a 1-2, 10-12) Η αρετή αυτή συνοψίζεται στην ικανότητα του πολίτη να γνωρίζει και τις δύο όψεις της εξουσίας, δηλαδή να μπορεί να είναι το ίδιο καλός ως άρχοντας και ως αρχόμενος. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1277a 27-29, 1277b 11-16) Η αρετή αυτή για τον μεν άρχοντα ισοδυναμεί με φρόνηση, για τον δε αρχόμενο με εμπιστοσύνη προς τον άρχοντα. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1277b 26-29)
Ο Αριστοτέλης προβληματίζεται επίσης από τη διαφορετική έννοια που προσλαμβάνει πρακτικά ο πολίτης στα διάφορα πολιτεύματα όπως πχ. πως αντιμετωπίζεται εκείνος που ασκεί βαριά χειρονακτικά επαγγέλματα. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1277b 33-35 & 1278a 8-11) & (Ross, 2001: 352) Καταλήγει ότι ακόμα κι αν υπάρχουν πολλά είδη πολιτών γνώρισμα της ιδιότητας αποτελεί η συμμετοχή στην πολιτική εξουσία. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1278a 35-37)
Ακολούθως καταπιάνεται με τα πολιτεύματα αφού το πολίτευμα είναι εκείνο που κυριαρχεί επί όλων και καθορίζει τη μορφή οργάνωσης και εξουσίας. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1278b 8-10) Μόνο εκείνα τα πολιτεύματα που στοχεύουν στο κοινό καλό θεωρούνται σωστά και δίκαια ενώ όσα αποβλέπουν σε ίδια συμφέροντα αποτελούν παρεκτροπές. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1279a 17-22) Αυτό είναι σαφές από τη στιγμή που πρώτιστη φροντίδα της πόλης πρέπει να είναι η αρετή. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1280b 6-8) Μέσα από τον ενάρετο βίο μπορεί να επιτευχθεί η ευδαιμονία όλων των πολιτών. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1280b 29-35 & 1281a 1-4)
Εν τέλει τίθεται το ερώτημα ποιος εκ των πολιτών πρέπει να εξουσιάζει. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1281a 11) Ο Αριστοτέλης συγκλίνει προς την άποψη ότι οι πολλοί μάλλον πρέπει να ασκούν εξουσία παρά οι λίγοι άριστοι και η γνώμη τους πρέπει να κυριαρχεί. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1281a 41-43 & 1282a 38-40). Πέρα και πάνω από όλα όμως θα πρέπει στην πόλη να κυριαρχεί το γράμμα των νόμων οι οποίοι συντάσσονται σύμφωνα με το πολίτευμα και είναι δίκαιοι άρα πολιτικά αγαθοί και προς το κοινό συμφέρον. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1282b 1-5, 10-13, 17-18) Εκείνοι που τελικά διεκδικούν την εξουσία θα πρέπει να το κάνουν βάσει των αρχών που συνέστησαν την πόλη. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1283a 15-16)
Στην πόλη η δικαιοσύνη είναι η πλέον ανώτερη κοινωνική αρετή. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1283a 37-39) Οι νόμοι θα πρέπει να αναφέρονται στο σωστό και στο ίσο το οποίο αποτελεί συμφέρον όλων των πολιτών. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1283a 41-43) Πολίτης λοιπόν τότε θα είναι εκείνος που έχει δικαίωμα και να άρχει και να άρχεται με γνώμονα την αρετή. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1284a 1-3) Δικαιοσύνη θα αποτελεί να μην εξουσιάζει κανείς παραπάνω από όσο εξουσιάζεται και προτιμότερο θα είναι να κυβερνά ο νόμος παρά ένας μόνο πολίτης. (Αριστοτέλης, Πολιτικά, Γ, 1287a 17-22)
3. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ
Η φιλοσοφία της ελληνιστικής περιόδου έδωσε έμφαση στην πρακτική ηθική και στο ιδεώδες της ευδαιμονίας της ψυχής. Αυτό διαφαίνεται τόσο μέσα από τη διδασκαλία των Επικούρειων όσο και των Στωικών και Σκεπτικών. Για τον Επίκουρο η ευδαιμονία αποτελεί σκοπό της ανθρώπινης ζωής και ειδικότερα η απόλαυση των ψυχικών ηδονών που απαλλάσσουν την ψυχή από πόνο και την οδηγούν στην αταραξία. (Μανιάτης, 2008: 56-57)
Αντίστοιχα οι Στωικοί δέχονται ως ανθρώπινο ιδεώδες την ευδαιμονία που επιτυγχάνεται όταν ο άνθρωπος ζει σε πλήρη συμφωνία με τη φύση. Χρησιμοποιώντας το αγαθό της αρετής οι Στωικοί οδηγούνται στην επιζητούμενη απάθεια, δηλαδή στην απαλλαγή από την εξάρτηση των παθών. Οι πράξεις εκείνες που αρμόζουν ηθικά σε αυτή την πορεία είναι τα ‘καθήκοντα’. Ειδικότερα εκείνες που μόνο οι σοφοί μπορούν να πραγματοποιήσουν αποτελούν ‘κατορθώματα’. (Μανιάτης, 2008: 59)
3.1 ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ‘ΠΟΛΙΤΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ’ ΚΑΙ ΤΗΣ ‘ΚΟΣΜΟΠΟΛΗΣ’ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΣΤΩΙΚΟΥΣ
Ο Επίκτητος στο Θ’ της Διατριβής Α’ εισάγει τον όρο ‘πολίτης του κόσμου’. Ισχυρίζεται ότι όποιος έχει αντιληφθεί την μικρότητα και ασημαντότητα του έναντι της σπουδαιότητας του πλατύτερου συστήματος Θεού και ανθρώπων, δικαιούται να θεωρεί τον εαυτό του αδέσμευτο από συγγένειες και τόπο, παιδί της φύσης και του Θεού που στηρίζεται μόνο στον εαυτό του. Ένας πολίτης του κόσμου που δεν συναρτά την εξάρτησή του από την πολιτεία όπου ανήκει. (Επίκτητος, Διατριβή Α’, Θ, 4-6) Περεταίρω χρησιμοποιεί τον όρο ‘δεσμά’ για να τονίσει πόσο ο άνθρωπος καταπιέζει τον εαυτό του με τις συμβατικότητες των σωματικών αναγκών, των συνόρων και των εξουσιών. Έναντι αυτών ο Επίκτητος συμβουλεύει καρτερία και ανοχή έως ότου ο Θεός (δηλαδή ο θάνατος) απελευθερώσει από τα δεσμά. (Επίκτητος, Διατριβή Α’, Θ, 14 & 16)
Για τον Επίκτητο ο άνθρωπος είναι πολίτης του κόσμου που ανήκει σε μια νέα κοσμική πολιτεία με άρχοντα τον Θεό. Η παλιά πόλη με το χωρισμό των ανθρώπων ανά γεωγραφική καταγωγή πνέει τα λοίσθια. Όλοι οι άνθρωποι είναι συγγενείς του Θεού ο οποίος φροντίζει για την ευτυχία των πολιτών του διαλύοντας έριδες και αντιπαλότητες που δεν έχουν νόημα μεταξύ ‘αδελφών’. (Δελλής, 1977: 74-76) Εφόσον η πόλη-κράτος δεν μπορεί να προστατεύσει με τους νόμους της τον πολίτη από τη διαφθορά, αυτός βρίσκει ηθικό στήριγμα στον άρχοντα-δημιουργό, ελπίζοντας στην εξάλειψη της εγωπάθειας και στην επίτευξη ανθρώπινης αλληλεγγύης. (Δελλής, 1977: 78)
Η Πολιτεία του Πλάτωνα περιγράφει μια ιδανική πολιτεία που κυβερνάται από τους σοφούς προς όφελος των πολιτών. Σε αντιστοιχία η Πολιτεία του Ζήνωνα περιλαμβάνει μόνο σοφούς, αποτελώντας ουσιαστικά μια ευνομούμενη παγκόσμια σοφιστική κοινότητα. Η Πολιτεία του Ζήνωνα ερμηνεύτηκε από τον Πλούταρχο ως μια στωική ιδανική κοσμόπολη ενώ και ο Χρύσιππος στη δική του Πολιτεία νοεί τον κόσμο ως μια τεράστια πόλη σοφών συμπολιτών. (Sharples, 2002: 207-208)
Ο Διογένης ο Κυνικός διακήρυττε ότι είναι πολίτης του κόσμου θέλοντας να στηλιτεύσει τους αυθαίρετους κανόνες που έθεταν εντός των τειχών τους οι πόλεις-κράτη. (Sharples, 2002: 208) Οι Στωικοί ενδιαφέρονταν λίγο για τις πολιτικές ρυθμίσεις και δομές και έδιναν έμφαση στην ηθική και τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, εξ ου και η στηλίτευση εθνικών διακρίσεων, πολιτικών συνόρων και κανόνων. (Sharples, 2002: 209) Ο Κικέρωνας αργότερα ‘άνοιξε’ την έννοια του πολίτη του κόσμου έξω από τον κύκλο των σοφών συνδέοντάς την με την σπουδαιότητα του φυσικού νόμου έναντι του νόμου των κρατών. (Sharples, 2002: 210)
4. ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΩΡΙΩΝ
Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά ισορροπεί ανάμεσα στην περιγραφή του ιδανικού πολιτεύματος και την περιγραφή των πολιτευμάτων της εποχής του. Μέσα από τις περιγραφές του τίθενται οι έννοιες της αυτάρκειας-βιωσιμότητας της πόλης, της ανεξαρτησίας των θεσμών εξουσίας από τα πρόσωπα, της ουσιαστικής δύναμης του νόμου και κυρίως της εγκαθίδρυσης του πολίτη ως βασικού πυλώνα του πολιτικού συστήματος. (Βιρβιδάκης κ.α, 2000: 208)
Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία θέτοντας το ερώτημα τι είναι δικαιοσύνη στοχεύει στην ιδεατή δικαιοσύνη και όχι στο πως λειτουργεί η δικαιοσύνη εντός του κράτους. Την τοποθετεί σε μια ιδεατή ομογενή πολιτεία αποτελούμενη από τρεις τάξεις (κυβερνήτες, φύλακες και παραγωγούς) άρρηκτα συνδεδεμένες με τρόπο που να επιτυγχάνουν δομικά και λειτουργικά την απαιτούμενη επάρκεια της πόλης. (Ross, 2001: 347) Η ταξινόμηση των πολιτών σε αυτές γίνεται ψυχικά με βάση το μέρος της ψυχής που κυριαρχεί στον καθένα και είναι μόνιμη. Μέσο της ταξινόμησης είναι η παιδεία που αποτελεί ευθύνη του κράτους και στηρίζεται κυρίως στα μαθηματικά. (Βιρβιδάκης κ.α, 2000: 151)
Η Πλατωνική Πολιτεία αποτελεί μια ομογενοποιημένη πόλη, μια ενιαία οντότητα χωρίς οικογενειακές, ή άλλες διαφοροποιήσεις, όπου ο πολίτης αποτελεί εργαλείο του πολιτικού οργανισμού. (Βιρβιδάκης κ.α, 2000: 208) Αντίθετα η Αριστοτελική πολιτεία διατηρεί την διαφορετικότητα των πολιτών προσδοκώντας την εσωτερική ενότητα και συνοχή μέσω της κατάλληλης παιδείας. (Βιρβιδάκης κ.α, 2000: 209) Ο Αριστοτελικός ορισμός δείχνει πιο ανεκτικός και συναφής με τα δεδομένα της σύγχρονης δημοκρατίας που προσπαθεί να διαχειριστεί τις αντικρουόμενες απόψεις πολλών ετερογενών ομάδων πολιτών.
Ο Επίκτητος θεωρεί τη φιλοσοφία παρηγοριά σε μια ζωή γεμάτη βάσανα και δυσκολίες, πολλές εκ των οποίων αποτελούσαν προϊόν της πολιτικής αποσύνθεσης της εποχής του. Ο κοσμοπολιτισμός αποτελεί μια εναλλακτική πρόταση για το τέλος των συγκρούσεων μεταξύ των ανθρώπων. Μέσα σε κλίμα ηθικής κατάπτωσης και πολιτικής παρακμής, ο φιλόσοφος αναζητά ένα σταθερό σημείο ηθικής αναφοράς. Η συνειδητοποίηση ότι όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά του ίδιου θεού με κοινή καταγωγή, που δεν πρέπει να βρίσκονται σε αντίθεση και σύγκρουση αποτελεί αυτό το σημείο αναφοράς. (Δελλής, 1977: 73-74)
5. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ: Η ΑΝΤΙΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΜΕ ΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η Πλατωνική σκέψη χαρακτηρίζεται από αυστηρή ταξική δομή σε επίπεδα παρόμοια με εκείνα της Φορντικής κατανομής εξειδικευμένης εργασίας. Η ίδια η κρατική οργάνωση αντιμετωπίζεται ως καλοκουρδισμένη μηχανή που υπόσχεται την ευδαιμονική ευημερία των ‘γραναζιών’ της μέσα από την απαρέγκλιτη τήρηση των κανόνων λειτουργίας της.
Ο Πλάτωνας είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικός απέναντι στο δημοκρατικό πολίτευμα το οποίο μάλλον δεν ανταποκρίνεται στην ‘αριστο-στρεφή’ διακυβέρνηση. Στο «κράτος των αρίστων» οι διοικητικές θέσεις είναι δεσμευμένες μόνο για τους ειδικά πεπαιδευμένους φύλακες- φιλόσοφους.
Για τον Αριστοτέλη, η απόλυτη εκδοχή της δημοκρατίας αποτελεί παρεκβατικό πολίτευμα (Αριστοτέλης, Πολιτικά Γ’, 1277 b3), παρέκκλιση της ‘πολιτείας’ που είναι η ορθή δημοκρατία, όπου και βρίσκει τη θέση του ο πολίτη που γνωρίζει να άρχει και να άρχεται, να αποδίδει δικαιοσύνη και να μετέχει της εκκλησίας του δήμου. Το κράτος προσφέρει το κατάλληλο έδαφος για την ανάπτυξη ηθικής δραστηριότητας, που μαζί με την πνευματική δραστηριότητα συντελούν στη ευζωία (Ross, 2001: 338) προϋποθέτοντας έναν ενεργό πολίτη, πρόθυμο να αναπτύξει τις κοινωνικές του ικανότητες. Ο Αριστοτέλης βέβαια αναφέρεται σε μια μορφή άμεσης δημοκρατικής πολιτικής συγκρότηση και σε συνθήκες που ευνοούσαν την παρέμβαση του πολίτη στα δημόσια δρώμενα.
Στις σημερινές συνθήκες αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, με την συμμετοχή του πολίτη να περιορίζεται στην εκλογική διαδικασία, παραμένει ζητούμενο η εύρεση τρόπων συμμετοχής του πολίτη στην διαμόρφωση κοινωνικών δράσεων. Η σημερινή κοινωνία αστικοποιημένων πολιτών που διατηρούν προσβασιμότητα στις τεχνολογικές εξελίξεις αμφίδρομης επικοινωνίας και στις συμμετοχικές διαδικασίες μπορεί να θεωρηθεί κατ’ αντιστοιχία ένα υποκατάστατο των άμεσων συνελευσιακών δημοκρατικών διαδικασιών της πόλης-κράτους. Όμως σε ποιο βαθμό και εύρος διασφαλίζεται αυτή η προσβασιμότητα και υπό ποιες συνθήκες εξάρτησης? Μήπως οδηγούμαστε σε μια νέου τύπου Πλατωνική κατηγοριοποίηση των πολιτών με επικοινωνιακά-πληροφορικά μέτρα και σταθμά?
Μια άλλη ενδιαφέρουσα προβολή των βασικών αρχών του ‘πολίτη του κόσμου’ όπως διατυπώνεται στα έργα των ελληνιστών φιλοσόφων είναι η επέκταση των χωρικών πλαισίων διακυβέρνησης μέσω της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης. Η διαρκής επέκταση των μέσων επικοινωνίας καθιστά σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό τους ανθρώπους πολίτες μιας παγκόσμιας κοινότητας. Η παγκόσμια πόλη ορίζεται ταυτόχρονα από υπερ-τοπικούς και τοπικούς παράγοντες, οι αντιφάσεις των οποίων ανακόπτουν τον μετασχηματισμό της σε παγκόσμια πολιτική κοινότητα.
Το δίλημμα των ελληνιστικών χρόνων αναφύεται εκ νέου, καθώς ο πολίτης περιχαρακώνεται στο ιδιωτικό του πεδίο, εν μέσω μια νέας αχανούς αυτοκρατορίας. Μπορούμε κατά συνέπεια να καταλήξουμε ότι πράγματι έχουμε άθελα ή ηθελημένα ενσωματωθεί σε μια πορεία παγκοσμιοποίησης που όμως δεν έχει σε καμία περίπτωση ολοκληρωθεί. Υπάρχει, έστω και καταστρατηγημένα κατά περίπτωση, ένα κοινό πλαίσιο αξιών.
Όμως τα εθνικά και ιδιωτικά συμφέροντα καταφέρνουν να επικρατήσουν και να διαστρεβλώσουν την τελική πορεία προς κατευθύνσεις τα αποτελέσματα των οποίων δεν ευνοούν παρά μια μικρή μόνο μειοψηφία των εμπλεκόμενων φορέων, όπως ακριβώς στα στρεβλά πολιτεύματα που περιέγραφαν οι αρχαίοι φιλόσοφοι που εξετάσαμε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΚΕΙΜΕΝΑ
1. Πλάτων, Πολιτεία, μτφ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα 2002, Βιβλία Ε’, ΣΤ’, Ζ’, Η’.
2. Αριστοτέλης, Πολιτικά, μτφ. Δ. Παπαδής, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσ/κη 2006, Βιβλία Α’, Γ’, Ζ’.
3. Επίκτητος, Διατριβή Α’, μτφ. Ι. Σ. Χριστοδούλου & Δ. Ν. Ιωαννίδου, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσ/κη 2002.
ΜΕΛΕΤΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
1. Βιρβιδάκης, Σ. και άλλοι (2000), Η Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, τόμος Α’, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα.
2. Δελλής, Ι. Γ., Η Ιδέα του Κοσμοπολιτισμού στη Σκέψη του Επίκτητου, στο ‘Επίκτητος, Η Ζωή και το Έργο του’, επιμ. Χ. Α. Τέζας, Εκδόσεις Δήμου Πρέβεζας - Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πρέβεζας, Πρέβεζα 1977
3. Μανιάτης, Γ. Ν. (2008), Σύντομη Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα.
ΜΕΛΕΤΕΣ ΞΕΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
1. Annas, J., (2006), Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφ. Χρ. Γραμμένου, Εκδόσεις Καλέντη, Αθήνα.
2. Ross, W. D., (2001), Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα.
3. Sharples, R W., (2002), Στωικοί Επικούρειοι και Σκεπτικοί: Μια εισαγωγή στην Ελληνιστική Φιλοσοφία, μτφ,. Μαρίνα Λυπουρλή, Γιάννης Αβραμίδης, Εκδόσεις Θύραθεν, Θεσσαλονίκη.
© ΙΖ 2009