ΜΑΡΤΙΟΣ 2012
ΘΕΜΑ
Ποιά
από τις δύο έννοιες ερμηνεύει καλύτερα τις μεταβολές στη σύγχρονη κοινωνία; Η
κοινωνική τάξη ή το κοινωνικό φύλο; Να δείξετε με ποιο τρόπο οι δύο αυτές
έννοιες συσχετίζονται
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
◦ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
◦ Κοινωνικός διαχωρισμός και τύποι κοινωνικής στρωμάτωσης ◦ Η συμβατική ταξική θεωρία και η σημασία της μελέτης του φύλου
◦ Η εκπαίδευση ως πεδίο μελέτης ταξικών & έμφυλων διαφορών
◦ Η ενσωμάτωση του φύλου στην παραδοσιακή ταξική θεώρηση
◦ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
◦ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το παρόν θέμα πραγματεύεται την
εισαγωγή του φύλου ως παράγοντα διαμόρφωσης των διαδικασιών κοινωνικής
ιεράρχησης και ταξινόμησης στη σύγχρονη κοινωνία. Συγκεκριμένα τον τρόπο που
μεταβάλλονται οι παραδοσιακές θεωρίες κοινωνικής στρωμάτωσης προκειμένου να
λάβουν υπόψη ή να ενσωματώσουν τη διάσταση του φύλου στον καθορισμό των κοινωνικών
σχέσεων.
Αρχικά
θα γίνει μια σύντομη τοποθέτηση των βασικών εννοιών (τάξη, στρώμα, φύλο) και
του τρόπου που διαμορφώνουν τις παραδοσιακές προσεγγίσεις κοινωνικού
διαχωρισμού. Με την εισαγωγή της έννοιας του φύλου θα περιγραφούν οι παράγοντες
που επιβάλουν τον συνυπολογισμό της έμφυλης διάστασης στις σύγχρονες κοινωνικές
αναλύσεις. Ακολούθως θα παρουσιαστούν συνοπτικά οι βασικές θέσεις των κύριων
θεωρητικών της παραδοσιακής ταξικής προσέγγισης, οι σπουδαιότερες κριτικές που
διατυπώθηκαν σε αυτές και εν τέλει οι θέσεις των υποστηρικτών της ανάδειξης του
φύλου ως καθοριστικού παράγοντα διαμόρφωσης των κοινωνικών σχέσεων.
Στη συνέχεια θα γίνει μια
παραδειγματική ανάλυση της έμφυλης διάστασης στον τομέα της εκπαίδευσης
προκειμένου να διαφανεί η εμπειρική πραγματικότητα σε αντιδιαστολή με την
θεωρητική προβληματική. Με άξονα την παραδειγματική παρουσίαση της επίδρασης
του φύλου στην εκπαιδευτική διαδικασία, Στα συμπεράσματα θα εξεταστεί η
περίπτωση ένταξης του φύλου στην ταξική προσέγγιση ως απότοκο της ανάγκης να
συνδυαστούν με σύγχρονο πολυδιάστατο τρόπο οι βασικές παράμετροι κοινωνικής
διαφοροποίησης.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ
ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΥΠΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗΣ
Αποτελεί γεγονός ότι οι άνθρωποι
διαφέρουν μεταξύ τους έτσι ώστε σε όλες τις κοινωνίες να σχηματοποιούνται
ομάδες που ‘ενώνονται’ βάσει κάποιων κοινών χαρακτηριστικών ή κοινών επιδιώξεων
και συμφερόντων. Ο κοινωνικός διαχωρισμός περιγράφει αυτή ακριβώς τη διαίρεση
και ταξινόμηση των διάφορων κοινωνικών ομάδων βάσει των ιδιαίτερων στοιχείων
και χαρακτηριστικών τους. Ο όρος ‘στρωμάτωση’ χρησιμοποιείται συχνά για να
εκφράσει την πολυεπίπεδη ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων σε αντιστοιχία με τα γεωλογικά
στρώματα του γήινου εδάφους. Η ιεράρχηση αυτή γίνεται με κριτήρια που συνήθως
εκφράζουν μια συγκεκριμένη προσέγγιση και αντίληψη για τον τρόπο και το είδος
της ταξινόμησης των ομάδων (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.163).
Η
συμβατική παραδοσιακή προσέγγιση κοινωνικού διαχωρισμού μιλά για διαίρεση της
κοινωνίας σε τάξεις με κύριο εκφραστή της τον Μαρξ. Βέβαια η τάξη ως έννοια
προϋπήρχε του Μαρξ ήδη από τον ύστερο Μεσαίωνα με κορύφωση κατά την Γαλλική
Επανάσταση όμως ο μαρξισμός προσέφερε τα εργαλεία για το σχηματισμό μιας
θεωρίας που βασισμένη στον οικονομικό συσχετισμό σχηματοποίησε μια ιδιαίτερη
συλλογική ταυτότητα (Πετράκη, 2006, σ.37-38). Η τάξη αντανακλά δομικές θέσεις και ανταγωνιστικές
σχέσεις ιδιοκτησίας στα
πλαίσια του οικονομικού
συστήματος της αστικής κοινωνίας όπου επικρατούν οικονομικές
ανισότητες και μορφές εκμετάλλευσης. Οι σχέσεις των ομάδων καθορίζονται από το
βαθμό κατοχής των μέσων παραγωγής και δημιουργούν δύο βασικές
κατηγοριοποιήσεις, τους κατέχοντες τα μέσα αστούς και τους έχοντες μόνο την
εργασία εργάτες. Ακόμα και αν υπάρχουν άλλες κοινωνικές ομάδες σταδιακά θα
πολωθούν γύρω από τις δύο προαναφερόμενες (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.164).
Στα πλαίσια της συμβατικής
προσέγγισης εντάσσεται και η Βεμπεριανή έννοια της στρωμάτωσης της κοινωνίας,
όπου οι διαφορές ομάδες ιεραρχούνται κατά θέσεις και καθορίζουν τον τρόπο ζωής
τους βάσει κριτηρίων γοήτρου, δύναμης και κύρους, που αντανακλούν τις
υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας. Ο Βέμπερ δε μένει μόνο σε δύο βασικές
κατηγορίες-στρώματα όπως ο Μαρξ και άρα δομεί ένα λιγότερο πολωτικό σχήμα. Στην
πραγματικότητα ο διαχωρισμός σε στρώματα και ο διαχωρισμός σε τάξεις είναι δύο
διαφορετικά συστήματα με διαφορετικά κριτήρια όμως εντάσσονται και τα δύο στη
συμβατική προβληματική περί των κοινωνικών σχέσεων και διαχωρισμών. Επειδή και
οι δύο ερμηνείες θεωρούν ότι οι κοινωνικές ανισότητες καθορίζουν την κοινωνική
πραγματικότητα, η ταξική θεώρηση εντάσσεται στο επίκεντρο της παραδοσιακής
προσέγγισης (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.163-164).
Η συμβατική προσέγγιση δεν κάνει
κάποια ειδική μνεία στο φύλο και οι σχετικές μελέτες δεν προχωρούν σε ιδιαίτερο
συνυπολογισμό της παραμέτρου αυτής για τον καθορισμό του εισοδήματος ή του
γοήτρου/δύναμης. Ο βασικός λόγος είναι ότι στο ταξικό σχήμα ο ρόλος της
γυναικείας εργασίας ήταν δευτερεύον και ο καταμερισμός εργασίας καθορίζεται από
το ρόλο του ‘άνδρα-κουβαλητή’. Μέχρι το 1970 στις δυτικές κοινωνίες οι
κοινωνικές ανισότητες που εκφράζονται με όρους οικονομικής κυριαρχίας, προσδιόριζαν
την ταξική διάκριση, εδραιώνοντας τη σημασία της ταξικής στρωμάτωσης
(Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.165 και Μοσχονάς, 2005, σ.244). Κάπου τότε όμως το
έθνος, η φυλή, η θρησκεία και το φύλο αποτελούν παράγοντες της σύγχρονης
πραγματικότητας που απαιτούν ανάλυση. Έτσι άρχισε να εξετάζεται και η σημασία
του φύλου καθώς αυξήθηκαν τα νοικοκυριά που δεν ακολουθούσαν το μοντέλο του
άνδρα-κουβαλητή, ενώ υπήρξε άρση των φραγμών της γυναικείας συμμετοχής στην
κοινωνική ζωή και αντίστοιχα διεύρυνση της ένταξής της στην αγορά εργασίας. Η
ταυτόχρονη ενίσχυση του φεμινιστικού κινήματος οδήγησε σε κριτική των
υφιστάμενων θεωριών με θεωρητικοποίηση των έμφυλων διαχωρισμών (Παπαδόπουλος,
2008Α, σ.166-167).
Η ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ
ΤΑΞΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ
Η συμβατική θεωρία περί της σχέσης
ταξικής στρωμάτωσης και φύλου εκφράζεται κυρίως μέσα από το έργο του Βρετανού Goldthorpe (εφεξής G.) αλλά
και από τον Parkin (εφεξής P.). Καταρχάς ο G.
ακολουθώντας την προσέγγιση του Parsons θεωρεί την κοινωνική θέση όπως προκύπτει από το επίπεδο
και τον τρόπο ζωής των μελών της οικογένειας, ως κυρίαρχη μορφή στρωμάτωσης
στην αστική κοινωνία. Επίσης την θεωρεί καθολική επειδή τα άτομα πρέπει να
μπορούν να αξιολογούν ηθικά για να λειτουργεί το κοινωνικό σύστημα (Παπαδόπουλος,
2008Α, σ.168 και Μοσχονάς, 2005, σ.245).
Τοποθετεί λοιπόν στο επίκεντρο της
στρωματικής ανάλυσης την οικογένεια και όχι το άτομο. Στο επίπεδο της
οικογένειας η θέση πρέπει να διασφαλίζει την αλληλεγγύη μεταξύ των μελών ώστε
να διατηρείται η ενότητά της. Στο επίπεδο της τοπικής κοινότητας θα πρέπει να
ορίζεται με σαφήνεια η θέση κάθε οικογένειας άρα απαιτείται ισότητα θέσης
μεταξύ των μελών της οικογένειας για να μην υπάρχει αίσθημα ανασφάλειας. Στο
επίπεδο της κοινωνίας η θέση του ‘αρχηγού’ άντρα ως δεσμευόμενου να συμμετάσχει
στην αγορά εργασίας εκπροσωπώντας την οικογένεια, καθορίζει την ταξική θέση
αυτής. Η θέση της γυναίκας και των υπολοίπων μελών καθορίζεται έμμεσα και
απορρέει από αυτήν του άντρα αρχηγού. Με αυτό το σκεπτικό ο G. τονίζει ότι δεν υπάρχει υποβάθμιση του ρόλου της
γυναίκας γιατί η υποτιμημένη στην κοινωνική στρωμάτωση θέση της είναι δομικά
καθορισμένη από την ιεράρχηση των δυτικών κοινωνιών και κατά συνέπεια δεν
υπάρχει λόγος αποκατάστασής της (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.168-169 και Μοσχονάς,
2005, σ.245).
Ο P. αποδέχεται μια μειονεκτούσα θέση της γυναίκας ειδικά σε
θέματα ιδιοκτησίας, εργασίας και εισοδήματος, αλλά δεν θεωρεί ότι οι σχετικές
έμφυλες ανισότητες είναι καθοριστικές της στρωμάτωσης. Η πλειοψηφία των
γυναικών καθορίζεται σε επίπεδο προσόδου από τη θέση της οικογένειάς όπως αυτή
ορίζεται από τον άντρα-αρχηγό. Αν και οι γυναίκες στο σύνολο μοιράζονται σήμερα
περισσότερα κοινά χαρακτηριστικά και κοινωνικές διεκδικήσεις, εν τούτοις η
ταξική τους προέλευση όπως καθορίζεται από τον πατέρα ή τον σύζυγο οδηγεί σε
εντυπωσιακές διαφοροποιήσεις. Υπάρχουν μεν κοινά μειονεκτήματα για όλες τις
γυναίκες ανεξαρτήτου θέσης ή τάξης, όμως αυτά θα είχαν σημασία για τον
συνυπολογισμό του φύλου ως στοιχείου της ταξικής στρωμάτωσης, μόνο αν ήταν
σημαντικότερα του κύριου μειονεκτήματος τους που είναι αυτή ακριβώς η ταξική
τους θέση. Δυστυχώς οι γυναίκες δεν κατέχουν στρατηγικές επαγγελματικές θέσεις
άρα και διαπραγματευτική δύναμη αλλά ούτε και ενιαίο ταξικό μέτωπο για να
βελτιώσουν την κατάστασή τους (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.170).
Η
κριτική στην παραπάνω συμβατική θεώρηση επικεντρώθηκε σε δύο βασικά ερωτήματα :
α/ η οικογένεια ή το άτομο είναι η καταλληλότερη μονάδα ανάλυσης της
στρωμάτωσης ? β/ τι ρόλο παίζει η οικιακή εργασία στη στρωμάτωση ? Ως προς το
πρώτο διαπιστώνεται ότι η συμβατική θεώρηση (είτε μαρξική είτε βεμπεριανή)
απαρνείται τη σημασία του ατόμου για την ταξική ανάλυση καθώς η θέση της
οικογένειας ταυτίζεται με το επάγγελμα του άντρα και άρα με τη θέση αυτού στην
αγορά αποκλείοντας τελείως τη γυναίκα (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.171).
Η Stanworth συγκεκριμένα τονίζει ότι η εργασία των παντρεμένων
γυναικών αλλάζει τις προϋποθέσεις της ταξικής τους θέσης ενώ η φύση της
οικογένειας δεν μπορεί να θεωρηθεί ενιαία ώστε να παραβλεφθεί η γυναίκα ως
υποδεέστερο εργατικό δυναμικό χάριν της ταξικής ανάλυσης. Επιπλέον οι σύγχρονοι
γάμοι χαρακτηρίζονται από σημαντική ταξική ασυμφωνία που η συμβατική προσέγγιση
δεν μπορεί να διαφωτίσει (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.172). Ο G. βέβαια αντιλαμβάνεται ότι ο συνυπολογισμός των γυναικών
στην εξίσωση θα ανατρέψει το ταξικό σύστημα αφού θα δημιουργηθούν νέες
κατηγορίες οικογενειών όπου δεν θα μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα με την
παραδοσιακή μέθοδο (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.173 και Μοσχονάς, 2005, σ.247).
Όσον αφορά το δεύτερο ερώτημα η
Stacey διαχωρίζει τη δημόσια από την ιδιωτική σφαίρα, τονίζοντας ότι η δεύτερη
αν και εξίσου σημαντική δεν λαμβάνεται υπόψη. Υπάρχει διάκριση των ανισοτήτων
που απορρέουν από την επαγγελματική ενασχόληση και την ιδιοκτησία των μέσων
παραγωγής και αυτών που απορρέουν από το οικογενειακό σύστημα. Το φύλο δεν
περιορίζεται στην οικιακή σφαίρα αλλά διαπερνά συνολικά την κοινωνία
επηρεάζοντας και τις ευκαιρίες ζωής στη δημόσια σφαίρα και την άσκηση εξουσίας
συνολικά (Μοσχονάς, 2005, σ248). Η οικιακή εργασία αν και απλήρωτη είναι
σημαντική και οι ανισότητες καθορίζουν μια διττή ταξική θέση για τη γυναίκα που
σχετίζεται και με την απασχόληση και με το οικιακό σύστημα (σχέσεις εντός της
οικογένειας) (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.174 και Μοσχονάς, 2005, σ.244).
Η Walby επισημαίνει ότι όσο αποσιωπείται η απλήρωτη οικιακή
εργασία των νοικοκυρών ενώ η οικογένεια παραμένει ως μονάδα ανάλυσης, τόσο θα
αποκρύπτονται οι ανισότητες του φύλου. Η οικιακή εργασία είναι μια ιδιαίτερη
μορφή εργασίας και άρα οι νοικοκυρές αποτελούν ξεχωριστή τάξη. Αυτό υπονοεί μια
πατριαρχική μορφή παραγωγής όπου ο άνδρας εκμεταλλεύεται την απλήρωτη γυναικεία
εργασία εντός της οικογένειας. Ειδικότερα οι παντρεμένες εργαζόμενες έχουν μια
διττή θέση ταξικά που προκύπτει και από την αμειβόμενη εργασία τους και από το
ρόλο τους στο νοικοκυριό (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.174-175 και Μοσχονάς, 2005,
σ.250).
Η
θεωρητική αντιπαράθεση του ’80 εξέλαβε μια άλλη μορφή τις επόμενες δεκαετίες
περισσότερο συνδυαστική σε μια προσπάθεια συγκερασμού και συνυπολογισμού όλων
των διαστάσεων. Ειδικότερα ο Mann επιδιώκει μια ενιαία θεώρηση για το φύλο και τη στρωμάτωση
και ασκεί μια ευρύτερη κριτική στις δομικές και λειτουργικές προσεγγίσεις. Για
τον M. δεν υφίσταται στη σημερινή εποχή η παραδοσιακή
πατριαρχία καθώς η απασχόληση σήμερα αναδεικνύει τάξεις με καθολικά
χαρακτηριστικά, ενώ τα κράτη πρόνοιας παρέχουν στις οικογένειες κοινωνικά
δικαιώματα. Υπάρχουν όμως ‘νέο-πατριαρχικά’ στοιχεία στην κουλτούρα και τις
αξίες των κρατών. Το φύλο και η τάξη μετασχηματίζονται παράλληλα έτσι ώστε η
στρωμάτωση να γίνεται περίπλοκη και να μην διακρίνεται εύκολα ποιος παράγοντας
παίζει κυρίαρχο ρόλο (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.176).
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΩΣ
ΠΕΔΙΟ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΑΞΙΚΩΝ & ΕΜΦΥΛΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ
Ο τομέας της εκπαίδευσης και μάλιστα
της πανεπιστημιακής προσφέρεται για την αναζήτηση των ανισοτήτων που
σχετίζονται με το φύλο, μέσα από την διερεύνηση παραμέτρων όπως η επιλογή
ειδικότητας, ο βαθμός ολοκλήρωσης σπουδών και η επαγγελματική αποκατάσταση μετά
την αποφοίτηση. Η Lucey μετά από
μια σχετική έρευνα διατείνεται ότι η τάξη δεν πέθανε ποτέ και εξακολουθεί να
αποτελεί βασικό παράγοντα καθορισμού της ακαδημαϊκής επίδοσης και της συνολικής
πορείας των σπουδαστών.
Συνολικά
οι εκπαιδευτικές επιδόσεις των γυναικών έχουν αυξηθεί θεαματικά τα τελευταία 20
έτη, όμως οι επιδόσεις αυτές χαρακτηρίζονται από την επιλογή κατευθύνσεων και
μαθημάτων που παραδοσιακά θεωρούνται γυναικεία δηλαδή ανθρωπιστικές και
κοινωνικές σπουδές. Κατά συνέπεια και η επιλογή εργασίας εξακολουθεί να
ακολουθεί το πρότυπο αυτό συμβάλλοντας στη διαφοροποίηση της εργασίας με βάση
το φύλο (Lucey,
2008, σ.269-270). Ο Παπαδόπουλος επιβεβαιώνει ότι οι φοιτητές παραμένουν
δέσμιοι οικογενειακών, πατριαρχικών και άλλων δομών που αναπαράγουν τις
κοινωνικές προδιαγραφές. Η επιτυχία σε ένα πανεπιστήμιο αποτελεί συνδυασμό
άνισα κατανεμημένων κοινωνικοοικονομικών και εκπαιδευτικών χαρακτηριστικών που
συνδέονται με την κοινωνική καταγωγή (Παπαδόπουλος, 2008Β, σ.4-5).
Η
τάξη παραμένει παράγοντας εκπαιδευτικής επιτυχίας που υπερβαίνει τη
διαφοροποίηση του φύλου και αναπαράγει τις κοινωνικές ανισότητες. Η διαφορά
στις επιδόσεις σε επίπεδο ταξικής προέλευσης υπερβαίνει κατά πολύ τη
διαφοροποίηση μεταξύ αγοριών-κοριτσιών (Lucey, 2008, σ.270-271).
Μεταπολεμικά η αύξηση των γυναικών στα πανεπιστήμια υπήρξε συνεχής και σταθερή
σε βαθμό που η αναλογία με τους άντρες να είναι ισόρροπη. Η ταξική
διαφοροποίηση κάνει την εμφάνισή της στην επιλογή του ιδρύματος βάσει κύρους
και αναγνώρισης με πρωτοκαθεδρία της μεσαίας τάξης στην εισαγωγή στα γνωστά
ιδρύματα έναντι της εργατικής. Η κοινωνική ιεραρχία εξασφαλίζει για τα τέκνα
της τις προνομιούχες θέσεις και κατευθύνσεις (Lucey, 2008, σ.272-273).
Από την έρευνα του Παπαδόπουλου
προκύπτει ότι ένα μικρό μόνο ποσοστό γυναικών επιδιώκει συνέχιση σε ανώτερο
επίπεδο σπουδών. Συγκεκριμένα μόλις μία στις δέκα γυναίκες επιδιώκει
μεταπτυχιακές σπουδές και προτιμούν μια μορφή απασχόλησης μειωμένων προσδοκιών
(δημόσιο) λόγω προβλημάτων πρόσβασης στην ανταγωνιστική αγορά εργασίας όπου οι
άνδρες καταλαμβάνουν τις καλύτερες θέσεις. Ως προς τον τύπο επαγγέλματος όπου
κατευθύνονται τα δύο φύλα, προκύπτει ότι οι γυναίκες καταλαμβάνουν θέσεις
ευθύνης στο μισό από ότι οι άνδρες (Παπαδόπουλος, 2008Β, σ.8-9).
Οι έρευνες της Lucey μεταξύ ομάδων γυναικών της εργατικής και μεσαίας τάξης
κατέδειξαν ότι οι κοινωνικές διαφορές εμπεδώνονται και απεικονίζονται στη
σχολική επίδοση. Η πορεία των γυναικών της μεσαίας τάξης ήταν πάντα ευθεία και
ανοδική προς το πανεπιστήμιο ενώ των κοριτσιών εργατικής τάξης ήταν διακεκομμένη
και αποσπασματική. Αυτό διαψεύδει μερικώς τις θεωρίες εξατομίκευσης που
αντιτίθενται στους ταξικούς διαχωρισμούς. Οι θεωρητικοί της εξατομίκευσης
θέτουν τη γυναίκα ως σύμβολο αλλαγής και ενσαρκωτή της παγκοσμιοποιημένης
κοινωνίας που αναγνωρίζει την αξία του ρίσκου, την αυτονομία και την
αυτοεκπλήρωση. Τα εκπαιδευτικά άλματα των γυναικών τις τελευταίες δεκαετίες σε
ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης επαναφέρουν στο προσκήνιο την κοινωνική τάξη (Lucey, 2008, σ.276-277 & 282-283).
Ο Παπαδόπουλος από τις δικές του
έρευνες καταλήγει ότι η ύπαρξη ανισοτήτων πριν την είσοδο στο πανεπιστήμιο
συνεπάγεται αναπαραγωγή τους στη διάρκεια των σπουδών με επίδραση στην
επαγγελματική καριέρα. Οι άνδρες αντικειμενικά καταλαμβάνουν επαγγελματικές
θέσεις με υψηλό προφίλ ενώ οι γυναίκες δεν εισπράττουν εμπιστοσύνη για θέσεις
ευθύνης και καθυστερεί η ανέλιξή τους. Οι γυναίκες καταλαμβάνουν περισσότερο
επισφαλείς θέσεις ή θέσεις αποειδίκευσης ως προς το πτυχίο τους. Η εκκίνηση
αμέσως μετά την αποφοίτηση είναι συνήθως παράλληλη αλλά εξω-εκπαιδευτικές
διαδικασίες και μηχανισμοί αναπαράγουν την άνιση επαγγελματική εξέλιξη
(Παπαδόπουλος, 2008Β, σ.13-14).
Η ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΤΟΥ
ΦΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΑΞΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
Η σύγχρονη κοινωνική ανάλυση αναγνωρίζει
τη σημασία του φύλου στην υφιστάμενη κοινωνική στρωμάτωση και έχει προσπαθήσει
να θεωρητικοποιήσει την ενσωμάτωση του στην θεωρία ταξικής ανάλυσης που παρά
τις προβλέψεις περί θανάτου της, εξακολουθεί να παρουσιάζεται ισχυρή στα
ερευνητικά ευρήματα.
Οι Goldthorp, Erickson και Wright είναι αυτοί που προσφέρουν ένα κατάλληλο συνδυασμό τάξης
και φύλου. Ο νεομαρξιστής W.
σχηματοποιεί ένα σύστημα δώδεκα τάξεων βάσει του βαθμού ελέγχου χρήματος, μέσων
παραγωγής και εργατικής δύναμης όπου η αστική και η εργατική τάξη καταλαμβάνουν
τους πόλους. Δεν συναρτά τα ατομικά χαρακτηριστικά με τις ταξικές θέσεις οι
οποίες εκφράζουν αντικειμενικά τις οικονομικές δυνατότητες των ατόμων. Εξετάζει
την είσοδο του παράγοντα φύλο στη βάση τριών ζητημάτων, της κατανομής πόρων
μεταξύ αντρών-γυναικών, της ταξικής θέσης των νοικοκυρών και στο αν οι γυναίκες
μπορούν να αποτελέσουν τάξη. Δεν κατέληξε σε σημαντικές ταξικές αναδιαρθρώσεις
καθώς το φύλλο θεωρείται βοηθητικό στην ταξική μορφοποίηση και όχι διαρθρωτικά
δομικό στοιχείο (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.178-179).
Κομβικό σημείο της θέσης του είναι η
‘διαμεσολαβούμενη ταξική θέση’ δηλαδή η θέση που αποδίδεται από τις
οικογενειακές σχέσεις, την ιδιωτική σφαίρα και αντιπαραβάλλεται στην άμεση
ταξική θέση της απασχόλησης-ιδιοκτησίας. Η ταξική θέση της γυναίκας δεν
απορρέει μόνο από αυτή του άντρα αλλά ούτε και μόνο από την εργασία της. Η διαμεσολαβούμενη
θέση πρέπει να συνυπολογίζεται και το φύλο πρέπει να μελετάται κατά το
σχηματισμό των τάξεων, πράγμα που παρακάμπτει τον δυισμό ανάμεσα σε ταξικές και
έμφυλες σχέσεις. Η συλλογιστική αυτή συνυπολογίζει την αξία χρήσης που παράγει
η γυναικεία οικιακή εργασία που αποκτά έτσι ιδιαίτερη σημασία (Παπαδόπουλος,
2008Α, σ.181 και Μοσχονάς, 2005, σ.256-258).
Ο G. σχηματοποιεί ένα ταξικό πλάνο με επτά κατηγορίες
επαγγελματικού τύπου μέσα από τις οποίες αναδεικνύονται οι επιπτώσεις της
κοινωνικής κινητικότητας των οικογενειών που επηρεάζονται από την απασχόληση
της γυναίκας. Πρόκειται για μια πλουραλιστικού τύπου θεώρηση που ταιριάζει με αυτή του Erickson ο οποίος προσδιορίζει την ταξική θέση της οικογένειας
από το συσχετισμό της θέσης απασχόλησης των συζύγων. Συγκεκριμένα καλεί να
επιλέξουμε όχι με το σκεπτικό του άντρα-αρχηγού αλλά με την ατομική θέση που
είναι κυρίαρχη. Ο G.
τροποποίησε τη θεωρία του για να συμπεριλάβει αυτή την ‘κυριαρχική’ προσέγγιση
του E. Και οι δύο επεσήμαναν ότι η ταξική θέση των γυναικών
εγείρει περίπλοκα ζητήματα που απαιτούν αναλύσεις με ποιοτική διάσταση που να
σχετίζονται και με τα δύο φύλα (Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.184-187).
Από το
’90 η ταξική στρωμάτωση δεν αποτέλεσε την κυρίαρχη ερμηνεία των κοινωνικών
ανισοτήτων καθώς δόθηκε έμφαση στο φύλο αλλά και στη φυλή. Η πιο πλουραλιστική
εκδοχή με ιστορικές και χωρικές ερμηνείες υποβάθμισε την τάξη ως παράγοντα μετασχηματισμού
τοποθετώντας την στο περιθώριο. Ο Pahl συγκεκριμένα άσκησε σημαντική κριτική στην ταξική θεωρία
λέγοντας ότι η μαζική εργασία των παντρεμένων γυναικών με σταθερή και πλήρη
απασχόληση καθορίζει την βιοτική στρατηγική ολόκληρης της οικογένειας. Έτσι η
αλυσίδα Διάρθρωση-Συνείδηση-Δράση σπάει και η ταξική συνείδηση δεν απορρέει από
την ταξική θέση ούτε οδηγεί σε ταξική δράση, διαψεύδοντας τη μαρξική ταξική
ανάλυση. Αυτή η μετάβαση από τη δομολειτουργική μαρξική συλλογιστική στην
μεταμοντέρνα αποδομητική προσέγγιση οδήγησε σε περιθωριοποίηση των παραδοσιακών
ερμηνευτικών εργαλείων (Μοσχονάς, 2005,
σ.249 και Παπαδόπουλος, 2008Α, σ.190-191).
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η άποψη περί ‘θανάτου’ των τάξεων
αποτελεί μια ακραία συλλογιστική που προσπερνά την αξία της ταξικής ανάλυσης
και την ανάγκη αναπροσαρμογής των θεωριών. Η ταυτότητα του γυναικείου φύλου
συνεχώς επαναπροσδιορίζεται μέσα από την συνεχή κοινωνική απελευθέρωση. Η
αυξανόμενη είσοδος της γυναίκας στην αγορά εργασίας, στην εκπαιδευτική
διαδικασία και στην ισότιμη διεκδίκηση θέσεων ευθύνης, δημιουργεί μια νέα
ταξική διαφοροποίηση εντός του γυναικείου φύλου. Ο κοινωνικός διαχωρισμός
λοιπόν απαιτείται να προσαρμόζεται στις εύπλαστες συνθήκες που δημιουργούν
αλληλεξάρτηση μεταξύ τάξεων-φύλων-φυλών-θρησκευμάτων.
Το φύλο αποτελεί μια βασική δομική
παράμετρο της κοινωνικής στρωμάτωσης που πρέπει να ‘ελέγχεται’ σε συνάρτηση με τις
υπόλοιπες παραμέτρους και όχι ξεχωριστά ως μοναδικό καθοριστικό της θέσης της
γυναίκας. Στη μεταμοντέρνα συλλογιστική πλέον και το φύλο επικαλύπτεται από
πολιτισμικού χαρακτήρα προσδιοριστικούς παράγοντες. Η κριτική στην παραδοσιακή
θεωρία έχει ήδη προσφέρει νέα ερμηνευτικά σχήματα και βρήκε πρόσφορο έδαφος για
να πολεμήσει τον μονοδιάστατο χαρακτήρα της ταξικής θεώρησης. Όμως τα εμπειρικά
δεδομένα των ερευνών ειδικότερα στον τομέα της εκπαίδευσης καταδεικνύουν πόσο
ισχυρή παραμένει η επίδραση της ταξικής προέλευσης στον καθορισμό της πορείας
των ατόμων και στη διαμόρφωση του επαγγελματικού και ταξικού προσδιορισμού
τους.
Ίσως είναι λοιπόν επίκαιρο και
χρήσιμο να επανατοποθετηθεί το ζήτημα της ταξικής διάρθρωσης μέσα από τη
διαμόρφωση ενός κατάλληλου μίγματος συγκερασμού ποιοτικών κριτηρίων και
σχηματισμών. Σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον νεοφιλελεύθερης συλλογιστικής,
η ταξική διάρθρωση φαντάζει έγκυρη και αναζωογονημένη. Χρειάζεται όμως να
αποκατασταθεί η εγκυρότητά της μέσα από αναπροσαρμοσμένα μοντέλα που να δίνουν
έμφαση στις απρόβλεπτα ρευστές κοινωνικές διεργασίες της εποχής μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- LUCEY, H., (2008), «Κοινωνική Τάξη, Φύλο και Εκπαίδευση», στο B. Francis & C. Skelton, Διερευνώντας το Κοινωνικό Φύλο: Σύγχρονες Προσεγγίσεις για την Εκπαίδευση, ΚΕΘΙ, Αθήνα.
- ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Α., (2005), Τάξεις και Στρώματα στις Σύγχρονες Κοινωνίες: Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις και Ειδικές Αναφορές, Κεφ. 16, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα.
- ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Α., (2008Α), «Η Συζήτηση Σχετικά με το Κοινωνικό Φύλο και την Κοινωνική Τάξη» στο Τ. Καβουνίδη, Σ. Κονιορδος και λοιποί, Ειδικά Θέματα Ευρωπαϊκού Πολιτισμού – Ανθολόγιο, Θεωρητικά Διλήμματα και Κοινωνική Πραγματικότητα, κεφ. 3, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα.
- ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, Α., (2008Β), «Εκπαίδευση και Απασχόληση των Αποφοίτων Κοινωνικών Επιστημών: Αποκλίνουσες Τροχιές και Ασύμπτωτες Σχέσεις» στο Β. Σβολόπουλος (επιμ), Σύνδεση Εκπαιδευτικής Έρευνας και Πράξης: η Ακαδημαϊκή Πλευρά, Αθήνα, Ατραπός, σ.157-172.
- ΠΕΤΡΑΚΗ, Γ., (2006), «Οι Κοινωνικές Τάξεις ως Θεωρητικό και Πολιτικό Διακύβευμα», Κριτική, Επιστήμη και Εκπαίδευση, Νο 3, σελ. 33-45. Διαθέσιμο στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα : http://www.hpdst.gr/system/files/kritiki-3-06-33-petraki.pdf
© ΙΖ 2012