ΜΑΙΟΣ 2012
ΘΕΜΑ
Χρησιμοποιώντας
ως εφαλτήριο τα κείμενα των Μ. Αλεξάκη, Κ. Τσουκαλά και Ρ. Παναγιωτοπούλου, να
περιγράψετε, να αναλύσετε και να σχολιάσετε την κοινωνικο-πολιτική εμπειρία
στην Ελλάδα ξεκινώντας από τη μεταπολίτευση
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
◦ Οι θέσεις των Αλεξάκη, Τσουκαλά και Παναγιωτοπούλου για την ελληνική κοινωνική πραγματικότητα
◦ Μια συγκριτική ανάλυση των επιχειρημάτων των τριών Συγγραφέων
◦ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: Αγγίζοντας το … ‘point of no return’
◦ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η παρούσα εργασία διαπραγματεύεται την
τραγικά επίκαιρη αδυναμία του ελληνικού κράτους να προβεί στις απαραίτητες
μεταρρυθμιστικές διαδικασίες που θα το καταστήσουν αληθινά ευνομούμενο και
απρόσωπα λειτουργό, έτσι ώστε να συγκλίνει στους βασικούς άξονες με τα υπόλοιπα
κράτη της ευρωπαϊκής οικογένειας. Συγκεκριμένα προσπαθεί να εντοπίσει μέσα από
το έργο τριών συγγραφέων, τα κύρια αίτια που οδηγούν σε επανειλημμένα
αποτυχημένες ή καχεκτικές εκσυγχρονιστικές προσπάθειες και τα εμπόδια που
δυσχεραίνουν το έργο της εκάστοτε κυβέρνησης.
Αρχικά
θα γίνει μια ενδελεχής παρουσίαση των βασικών θέσεων του κάθε συγγραφέα για να
αποτυπωθούν οι παράμετροι του ζητήματος. Ακολούθως θα γίνει συγκριτική ανάλυση
των θέσεών τους προκειμένου να εντοπιστεί αν συμπίπτουν και που αλλά και αν σε
κάτι διαφέρει η συλλογιστική τους. Συμπερασματικά και λαμβάνοντας υπόψη τα
παραπάνω θα γίνει ένας προσωπικός σχολιασμός της υφιστάμενης κατάστασης και θα
εκφραστεί η άποψη του γράφοντος για την ανάγκη ενός ισχυρού σοκ που θα
κινητοποιήσει το αποχαυνωμένο θυμικό του Έλληνα πολίτη.
ΟΙ ΘΕΣΕΙΣ ΤΩΝ
ΑΛΕΞΑΚΗ, ΤΣΟΥΚΑΛΑ ΚΑΙ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Ο Μ. Αλεξάκης
και το μετέωρο βήμα της Ελλάδας
Η πρώτη
διαπίστωση του Αλεξάκη στην ιστορική του θεώρηση είναι ότι το ελληνικό
κοινοβουλευτικό σύστημα δεν εμφανίστηκε ως προϊόν κοινωνικών αγώνων, ούτε ως
άνοιγμα του πολιτικού συστήματος στις ανερχόμενες βιομηχανικές και εργατικές
τάξεις όπως στη Δύση (συντελέστηκε σε προβιομηχανικές συνθήκες και όχι μετά από
καπιταλιστική ανάπτυξη). Εμφανίστηκε και εδραιώθηκε ως ένα μέσο επιβολής των
τοπικών ελίτ, για να λύσει την αντιπαράθεση τοπικής και κεντρικής εξουσίας. Γι’
αυτό και δεν πλαισιώθηκε από ένα ‘κοινωνικό συμβόλαιο' αμοιβαίων δικαιωμάτων
και υποχρεώσεων, αλλά αποτέλεσε μηχανισμό μονόπλευρης κρατικής κυριαρχίας, που
κατέστησε την δημοκρατία τυπική παρά ουσιαστική και τον κρατισμό κύριο
χαρακτηριστικό της. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτυχθεί ένας ισχυρός ατομικισμός στη
βάση πελατειακών σχέσεων, με άξονα τον αγώνα για πρόσβαση στην πηγή των
προνομίων και της ‘ημέτερης’ μεταχείρισης του πάτρωνα, πράγμα που εκμηδενίζει
την κοινωνική αλληλεγγύη (Αλεξάκης, 2008, σ.95-96).
Χωρίς συμβολαιακή κατοχύρωση της
κοινωνικής συναίνεσης αλλά αντίθετα με επικράτηση άτυπων διαπροσωπικών
πελατειακών σχέσεων, τα ηθικά ελλείμματα και ο διογκούμενος κρατισμός,
συγκροτούν ένα φορμαλιστικό πολιτικό σύστημα (ο.π., σ.121). Σε αυτό ενυπάρχουν
μεν διατυπωμένα αστικά δικαιώματα, αλλά επειδή δεν προήλθαν μέσα από κοινωνικό
αγώνα, κατέληξαν ανενεργά και περιθωριακά (ο.π., σ.97). Επιπλέον, ποτέ δεν
διευκρινίστηκε συμβατικά η σχέση ατομικού-συλλογικού στη βάση ενός σετ
ξεκάθαρων κανόνων, με αποτέλεσμα ένα άναρχο (οικογενειακά επιδοτούμενο)
ατομικισμό και μια διογκούμενη διαφθορά (ο.π., σ.116&118&120).
Μεταπολεμικά και λόγω του εμφυλίου,
οι πελατειακές-λαϊκιστικές πρακτικές συνοδεύονται από κύμα πολιτικού
καταναγκασμού και αποκλεισμού των ηττημένων, που εδραιώνει ένα αυταρχικό και
αστυνομοκρατικό σύστημα καταπίεσης. που αναδεικνύει την αντικομουνιστική
υστερία σε βασικό συστατικό και τον στρατό σε πυλώνα και τοποτηρητή του
συστήματος (με τις γνωστές ολέθριες συνέπειες το ’67) (ο.π., σ.98-101). Τα
κόμματα λειτουργούν μέσω πελατειακών σχέσεων και δικτύων προσωπικής επιρροής
των τοπικών βουλευτών (τζάκια) που δρουν σχετικά αυτόνομα. Σχηματοποιείται αυτό
που ονομάζουμε ‘παλαιοκομματισμός’ και χαρακτηρίζεται από προσωπική σχέση
βουλευτή/πάτρωνα-ψηφοφόρου, την ανυπαρξία γραφειοκρατικής δομής, την κληροδοσία
της έδρας και τη συναλλακτική λογική (ρουσφέτι). Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία
μιας πολιτικής κουλτούρας που ωθεί τον πολίτη στην πολιτική όχι ως αυτόνομο ον,
αλλά μαζικά, κάθετα και εξαρτημένα μέσα από συμπαγή δίκτυα πελατειακών σχέσεων
(ο.π., σ.102-103).
Περνώντας στη Μεταπολίτευση, ο
Αλεξάκης επισημαίνει ότι η μετάβαση στη δημοκρατία δεν προήλθε από ένα λαϊκό
ξεσηκωμό. Η φιλελευθεροποίηση και το άνοιγμα του συστήματος, η νομιμοποίηση του
ΚΚΕ, ο περιορισμός του στρατού και η αποπομπή της μοναρχίας αποτέλεσαν κομβικά
σημεία εκσυγχρονισμού. Όμως το νέο Σύνταγμα διαμορφώνει κανόνες που ενισχύουν
την προσωποκεντρική εξουσία, με τρόπο βέβαια σαφώς πιο ανοιχτό, επιτρέποντας
την εναλλαγή κομμάτων σε αυτήν. Η πρόκληση ήταν η διαμόρφωση ενός απρόσωπου
συστήματος χωρίς λαϊκιστικές πελατειακές πρακτικές, με οριζόντια και ανεξάρτητη
ένταξη των πολιτών (ο.π., σ.104-107). Τα κόμματα εξουσίας δεν έδειξαν ικανά να
ανταποκριθούν σε ικανοποιητικό βαθμό. Έτσι η πατροπαράδοτη πατρωνία διανέμει
ακόμα εύνοιες και εξουσία, με εργαλείο την εξασφάλιση θέσης στο δημόσιο.
Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη μιας πρώιμης μορφής κοινωνίας των πολιτών με
θεσμοποιημένους μηχανισμούς πολιτικής συμμετοχής, προσκρούει στην φιλοσοφία της
ψηφοθηρικής δημοκρατίας και την υπερτροφία του κράτους (ο.π., σ.108-110).
Αρχίζει
να διαφαίνεται από τα παραπάνω, ότι τα ζητήματα του εκσυγχρονισμού είναι
πρωτίστως ζητήματα κουλτούρας και παγιωμένων αντιλήψεων. Την τελευταία δεκαετία
οι μεταπολιτευτικοί ιδεαλισμοί έχουν γίνει περισσότερο πραγματιστικοί και η
συμμετοχή μας στην ΕΕ βοήθησε στην επίταση των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών. Στην
Ελλάδα όμως τελικά διαμορφώνεται ένας ιδιότυπος δυισμός. Υπάρχει από τη μια η
πολιτισμική παράδοση και κουλτούρα, που αντιστοιχεί στην ορθόδοξη χριστιανική
θεώρηση της εθνικής κληρονομιάς. Αυτή μεταφράζεται σε σκεπτικισμό και αντίθεση
σε κάθε τι ξενόφερτο, σε κρατισμό και πατερναλισμό, σε μια αμυντική στάση
έναντι των μεταρρυθμίσεων. Υπάρχει από την άλλη, η αναδυόμενη κουλτούρα του
δυτικού φιλελευθερισμού και των καπιταλιστικών αγορών, κοσμική και εξωστρεφής,
στηρίζει τον εξορθολογισμό και τον ανταγωνισμό, ευνοεί τους διεθνείς δεσμούς
και τις καινοτομίες. Ο μετεωρισμός μας έναντι αυτού του δυισμού, εμποδίζει την
οριστική ρήξη με το παρελθόν (ο.π., σ.111-112).
Εν τέλει,
ο Αλεξάκης θεωρεί ότι η πορεία προς τον εκσυγχρονισμό περνά μέσα από την
ανάδειξη των μεταρρυθμιστικών δυνάμεων σε ηγετικές θέσεις ώστε καταρτίζοντας
ένα κοινωνικό συμβόλαιο να αναμορφώσουν με ορθολογικούς κανόνες και απρόσωπες
σχέσεις το πολιτικό σκηνικό, ‘σπάζοντας’ τον επικρατούντα δυισμό. Στο εύρος και
την ταχύτητα εφαρμογής των παραπάνω, σημαντικό ρόλο θα παίξουν οι πιέσεις του
διεθνούς περιβάλλοντος και της ΕΕ για ισότιμη συμμετοχή μας στην ευρωπαϊκή
ολοκλήρωση (ο.π., σ.122).
Ο
Τσουκαλάς αναγνωρίζει την ανάγκη συμβάδισης της Ελλάδας με την ΕΕ και τη δύση
ως μια ομόθυμη εθνική προτεραιότητα, παρόλο που τα ισχύοντα πρότυπα οικονομικής
συμπεριφοράς εμποδίζουν τις εκσυγχρονιστικές επιλογές. Οι δομές εμφανίζουν
αντίσταση στις μεταρρυθμίσεις, παρά την πολιτική βούληση και παρά την
αποδεδειγμένη στατιστικά επιτυχία των Ελλήνων στην επιδίωξη των ατομικών τους
στόχων. Η κοινωνική οργάνωση όμως στην Ελλάδα δεν είναι συμβολαιακή και δεν
προϋποθέτει διαχωρισμό ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας με εσωτερίκευση
ορθολογικών κανόνων, που υποτάσσουν το ατομικό στο συλλογικό συμφέρον. Αντίθετα
εμφανίζει φαινόμενα συμπεριφοράς free-rider, όπου τα
άτομα παραβαίνουν ή ‘λυγίζουν’ τους κανόνες της αγοράς που αποτελούν αυτονόητη πολιτισμική
προϋπόθεση ορθολογικής συμπεριφοράς για την προστασία από την αναρχία
(Τσουκαλάς, 2008, σ218-220).
Τα
πρότυπα λογικής και κανόνων που τίθενται πρέπει επίσης να ελέγχονται διαρκώς
από μια κοινωνία πολιτών που λειτουργεί σαν διαιτητής ή διαμεσολαβητής ανάμεσα
στα ατομικά και συλλογικά συμφέροντα, αναπαράγοντας τις αναγκαίες ρυθμίσεις.
Προϋπόθεση βέβαια είναι να υπάρχει μια απρόσωπη κοινωνική ενσωμάτωση, που να
εσωτερικεύει την ανάγκη πειθαρχίας περιορίζοντας την ανομική συμπεριφορά. Στην
Ελλάδα η απουσία της εσωτερικευμένης δυτικής φιλελεύθερης ηθικής, ενεργοποιεί
την ατομοκεντρική ορθολογικότητα εις βάρος της συλλογικής και σε ένα περιβάλλον
χωρίς ισχυρή εποπτική δομή, υποθάλπει τα free-rider
φαινόμενα. Η δυνατότητα να ξεγελάσεις το νόμο, ακόμα και αν υπάρχει στη δύση,
σταματά στον εσωτερικευμένο έλεγχο της συμπεριφοράς που έχει παγιωθεί
συνειδησιακά ως ηθικό σύστημα αξιών (ο.π., σ.221-223).
Η επιβολή
εκ των άνω των νέων προτύπων συμπεριφοράς είναι ιδιαίτερα δύσκολη και στην
Ελλάδα υπάρχει μια παράδοση που στηρίζεται στην οικογενειακή και συγγενική
αλληλεγγύη και τα πελατειακά δίκτυα προσωπικής αμοιβαιότητας κατ’ αναλογία με
το πολιτικό σύστημα. Στην Ελλάδα η έννοια του καθήκοντος δεν απορρέει από
κανονιστικούς κώδικες ή ένα εσωτερικό σύστημα ηθικής που συναρτάται με το
συμβολαιακό λόγο. Έτσι δεν υπήρξε ποτέ πριν από μια κανονιστική διευθέτηση η ιδεολογική
ζύμωση που να αμβλύνει την αντίσταση των δομών στις δυτικού τύπου προσαρμογές
(ο.π., σ.224-225).
Ο
πολιτικός λόγος υπήρξε πάντα λαϊκιστικός και η παγιωμένη νοοτροπία ταύτιζε την
ελευθερία με ανευθυνότητα έναντι του συνόλου και των νόμων. Τα κριτήρια της
φιλελεύθερης ορθολογικότητας δεν βρήκαν
ποτέ ανταπόκριση σε ένα τόπο όπου το κοινωνικό σύνολο αποτελεί πεδίο
επιδίωξης του ατομικού συμφέροντος. Εργασιακό ήθος, αγοραία εντιμότητα,
αξιοπιστία και συμμόρφωση σε κανόνες, ποτέ δεν παγιώθηκαν ως αξίες και μάλιστα
χλευάστηκαν ως ξενόφερτες επιλογές. Όλα αυτά καθιστούν τη χώρα μετέωρη καταμεσής
των διαφόρων ιδεών, μηχανισμών και αποφάσεων (ο.π., σ.226-229).
Ο Τσουκαλάς παραθέτει παραδείγματα
από την αγορά εργασίας που καταδεικνύουν την Ελλάδα ως χώρα-θαύμα που
αναπτύσσεται χωρίς να παράγει και μάλιστα με παραδοσιακές προνεωτερικές δομές.
Η πολυσθένεια, ο συνδυασμός δημόσιας εργασίας και αυτοαπασχόλησης και η ύπαρξη
αδήλωτων μορφών αφανούς εισοδήματος, καθιστούν τους Έλληνες προσοδούχους και
την αμοιβή δικαίωμα και όχι συμβολαιακή ανταπόδοση της εργασίας. Οι κώδικες
ηθικής είναι συμβατοί με τις free-rider πρακτικές
και τον καιροσκοπισμό. Εν συνεχεία ο Τσουκαλάς χρησιμοποιεί το παράδειγμα της
εκπαίδευσης, για να καταδείξει πως μέσα από αυτήν παγιώνεται στη νέα γενιά αυτό
το στρεβλό εργασιακό ήθος, που καθιστά δύσκολο το εγχείρημα της εσωτερίκευσης
του πειθαρχικού ελέγχου και αναπαράγει τους free-riders (ο.π., σ.230&232&234&236-237&246).
Εν τέλει,
εμείς οι Έλληνες προβάλουμε σθεναρή αντίσταση στις εκσυγχρονιστικές
προσπάθειες. Τα οικογενειοκεντρικά δίκτυα αξιών και σχέσεων αναιρούν τους
αφηρημένους δυτικότροπους κώδικες κανόνων, η πολυσθένεια δραστηριοτήτων με
πυλώνα τη δημόσια απασχόληση εντείνει την κρατολατρεία, ο εκδημοκρατισμός
λειτούργησε προσχηματικά για την επιλεκτική αναδιανομή προσόδου, η εκπαίδευση επέλεξε
την απόκτηση του τυπικού προσόντος (πτυχίο = εισιτήριο διορισμού) έναντι της
γνωσιακής επίτευξης και όλα αυτά έχουν καταστεί στη συνείδηση μας εθνικό
κοινωνικό κεκτημένο. Η προσέγγιση του τέλους της πλάνης λόγω του ανταγωνισμού
και της συμφόρησης υπό μηδενική ανάπτυξη, θα καταρρίψει την οφθαλμαπάτη και
ίσως οδηγήσει σε επαναπροσδιορισμό του αξιακού υπόβαθρου. Σε συνδυασμό με την
πολιτική συναίνεση για την αναγκαιότητα γόνιμων μεταρρυθμίσεων, ίσως είναι πιο
ανεκτή πλέον μια διαφορετική προσέγγιση, ακόμα και αν δεν έχει ακόμα μειωθεί ο
φόβος για αναδιανομή εισοδήματος και επέκταση ανισοτήτων και φτώχειας (ο.π., σ.242&245-248).
Η Ρ.
Παναγιωτοπούλου και η συλλογική ανορθολογικότητα
Η
Παναγιωτοπούλου εκκινεί από τη διαπίστωση ότι μεταπολιτευτικά ξεκίνησε μια
περίοδος δημοκρατικής σταθερότητας που σε συνδυασμό με την ευρωπαϊκή ένταξη,
δημιοήργησαν προϋποθέσεις για διαδικασίες εκσυγχρονισμού των δομών. Υπό αυτή
την έννοια υπήρξαν κάποιες θεσμικές μεταβολές, που όμως δεν καταπολέμησαν την
ρευστότητα των κοινωνικών σχέσεων και της κοινωνικής ενσωμάτωσης των πολιτών. Η
κοινωνική συνοχή υπήρξε ευκαιριακή και πρόχειρη, με γνώμονα την οικογενειακή
και ατομική ανέλιξη, χωρίς ηθικές δεσμεύσεις και κανόνες για το συλλογικό
συμφέρον (Παναγιωτοπούλου, 2008, σ.249-250).
Στην οι κοινοτικές ενισχύσεις
κατευθύνθηκαν σε επιδοτήσεις και απαλλαγές που ενίσχυσαν την εργασία έναντι του
κεφαλαίου. Η μείωση των ανισοτήτων και η βελτίωση του τρόπου ζωής συμβάδισαν με
την παραοικονομία και την αναδιανομή κρατικών πόρων, έτσι ώστε η κοινωνική
πόλωση να μεταφερθεί από τη σχέση
κράτους-πολίτη στη σχέση των κοινωνικών ομάδων μεταξύ τους. Η ενίσχυση των
πελατειακών σχέσεων των κομμάτων εξουσίας νομιμοποίησε στις συνειδήσεις των
πολιτών την εξυπηρέτηση των ‘ημετέρων’ ως αυτονόητη ανταμοιβή για την πολιτική
συμμετοχή τους (ο.π., σ.251-253).
Η αυταρχική κρατική παρέμβαση
κυριάρχησε στην ενσωμάτωση των μεσαίων στρωμάτων μέσω της επιλεκτικής
επιχορήγησης με κομματικά κριτήρια, καθιστώντας τις ορθολογικές διεκδικήσεις
ανέφικτες. Οι συγκεντρωτικές κομματικές δομές ενίσχυσαν περεταίρω τη δημιουργία
πελατειακών σχέσεων. Η πολυαπασχόληση των νοικοκυριών εδραιώνεται ως στρατηγική,
συνδυάζοντας την μισθωτή εργασία και την αυτοαπασχόληση με αδήλωτες μορφές
παραοικονομίας, προκειμένου να βελτιωθεί το επίπεδο διαβίωσης. Οι παραπάνω
στρατηγικές καθίστανται τμήματα μιας καθιερωμένης νοοτροπίας που αναπαράγεται
από γενεά σε γενεά (ο.π., σ.254).
Το
εκσυγχρονιστικό αίτημα εντάθηκε μετά την ένταξη στην ΕΟΚ. Η σύνταξη ενός
κοινωνικού συμβολαίου με απρόσωπες ορθολογικές σχέσεις πολίτη και εξουσίας,
κατέστη σιγά σιγά επιτακτική. Όμως τα οικονομικά προβλήματα και τα
δημοσιονομικά ελλείμματα οδήγησαν σε απογοητεύσεις και δυσπιστία, με αποτέλεσμα
την αμυντική αναμονή των Ελλήνων. Το γεγονός ότι οι πελατειακές σχέσεις έφτασαν
στα όρια της αποδοτικότητάς τους, επιτείνει τη δυσαρέσκεια έναντι του
συστήματος και την κυνική αδιαφορία των πολιτών. Η εκσυγχρονιστική ανάπτυξη
ευρωπαϊκού τύπου απαιτεί συλλογική πειθαρχία και ορθολογική απώλεια κεκτημένων,
απαιτεί θυσίες συλλογικές που δεν είναι εφικτές όσο αμφισβητείται η
αποτελεσματικότητά τους και κυρίως όσο αμφισβητείται η επιμεριστική δικαιοσύνη
του κράτους (ο.π., σ.256-257).
Οι Έλληνες
λοιπόν επιδεικνύουν σχετική αντίσταση γιατί το κράτος δε διαχώρισε ποτέ επαρκώς
τη δημόσια από την ιδιωτική σφαίρα. Η υπαγωγή του ατομικού συμφέροντος στο
συλλογικό δεν καθίσταται αναγκαιότητα, γιατί οι κρατικές δομές δεν δημιούργησαν
πραγματικές ηθικές και πολιτικές δεσμεύσεις όπως στη δύση. Στην Ελλάδα η
οικογένεια και η συγγένεια διαμορφώνουν το πλαίσιο δεσμεύσεων και το ανεξάρτητο
άτομο δεν εκλαμβάνεται ως φορέας κατακτημένων δικαιωμάτων αλλά ως οργανικό
τμήμα της οικογένειας. Δημιουργείται έτσι μια διχοτομική αντίληψη περί των
‘δικών μας’ και των ‘άλλων’ που διαπερνά τη σφαίρα κοινωνικής δράσης,
καθιστώντας την οικογένεια θεμέλιο λίθο της κοινωνίας και πρότυπο αναπαραγωγής
των κοινωνικών αξιών της μεσαίας τάξης (ο.π., σ.258-259).
Η
περιορισμένη ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, αντισταθμίστηκε από την ανάπτυξη
κλειστών κοινωνικών σχέσεων και από ένα οικογενειακό ηθικό κώδικα με στοιχεία
άναρχου ατομικισμού και ενστικτώδους εγωισμού για το τι σημαίνει ελευθερία. Η
συλλογική ευθύνη μετατρέπεται σε εγωιστική άρνηση και η συνεχής ανορθολογική
λειτουργία που έχει παγιωθεί, οδηγεί τους πολίτες σε μια αυθόρμητη εξοικείωση.
Έτσι παρατηρείται συνδυασμός ορθολογικών (σε ατομικό επίπεδο) και ανορθολογικών
(σε επίπεδο συμμετοχής σε συλλογικά υποκείμενα) συμπεριφορών, με στόχο την
υπέρβαση ή παράκαμψη των κανονιστικών ρυθμίσεων (ο.π., σ.260-261)
Η υποχρέωση αλληλεγγύης περιορίζεται
στο οικογενειακό περιβάλλον, πραγματώνοντας ένα ‘ατομοκεντρικό σχετικισμό’ και
μια συγκυριακή και αντιφατική τήρηση κανόνων, πράγμα που οδηγεί σε αποτυχία τις
μεταρρυθμίσεις που από τη φύση τους απαιτούν ως προϋπόθεση την ηθική
αμοιβαιότητα. Ο Έλληνας καταφεύγει στο κυνήγι του εφήμερου στο βαθμό που δεν
θίγεται το οικογενειακό συμφέρον, αποφεύγοντας τη μακροχρόνια δέσμευση σε
κανόνες. Αυτό τορπιλίζει την εμπιστοσύνη στον οποιοδήποτε μακροχρόνιο
προγραμματισμό που απαιτεί τήρηση κανόνων, σκιαγραφώντας μια διχασμένη
ταυτότητα: από τη μια το οικογενειακό συμφέρον γεννά ορθολογικές ατομικές
επιλογές κοινωνικής ανέλιξης και από την άλλη η έλλειψη αμοιβαιότητας στην
τήρηση κανόνων επιτείνει τον αμοραλισμό. Σε συνδυασμό με το ομιχλώδες
κανονιστικό πνεύμα της δημόσιας διοίκησης, τη ρευστότητα αξιών και το γενικό
φορμαλισμό του συστήματος, η Παναγιωτοπούλου θεωρεί δύσκολη την αναστροφή των
ατομοκεντρικών πρακτικών (ο.π., σ.262-263).
ΜΙΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΘΕΣΕΩΝ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ
Από την
παράθεση των βασικών στοιχείων των τριών κειμένων μπορούμε να πούμε ότι οι
συγγραφείς κάνουν όλοι μια βασική παραδοχή που αποτελεί ταυτόχρονα κομβικό
αίτιο αποτυχίας των εκσυγχρονιστικών μεταρρυθμίσεων. Στην Ελλάδα δεν
οικοδομήθηκε ποτέ ένα κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ του κράτους και των πολιτών
που να διαχωρίζει την ιδιωτική από τη δημόσια σφαίρα, καθορίζοντας με τρόπο
απρόσωπο ένα σύνολο ορθολογικών κανόνων και ηθικών επιταγών. Χωρίς αυτό το
συμβόλαιο και τους κανόνες, δεν κατέστη δυνατό να εσωτερικευτεί το αξιακό
πλαίσιο φιλελεύθερης ηθικής, που ρυθμίζει την προτεραιότητα του συλλογικού
συμφέροντος έναντι της ατομικιστικής επιδίωξης (ανάγοντας την προσωπική ‘θυσία’
σε μελλοντική επένδυση ώστε μέσα από το κοινό καλό να επιτευχθεί και το
ατομικό). Χωρίς αυτό το πλαίσιο δεν μπορεί να καταστεί βιώσιμο ένα μακροχρόνιο
μεταρρυθμιστικό σχέδιο που απαιτεί από τον καθένα μια μορφή απώλειας (προνομίων
ή εισοδήματος) χωρίς άμεσο αντιστάθμισμα.
Επίσης
οι συγγραφείς συμφωνούν ότι η ανυπαρξία συμβολαίου συνεπικουρείται από τα
κομματικά δίκτυα πελατειακών σχέσεων που κατέστησαν την πολιτική συμμετοχή ως μια
μορφή συναλλαγής. Στα δίκτυα αυτά οι σχέσεις δεν είναι απρόσωπες και
καθίστανται πατρωνικές εντάσσοντας τους πολίτες στο σύστημα με τρόπο κάθετο και
λαϊκίστικο. Το αποτέλεσμα είναι να λησμονείται η ανάγκη αλληλεγγύης και να
αναπτύσσεται ο άκρατος ατομικισμός, που εκφράζεται με τον αγώνα για
αποτελεσματικότερη πρόσβαση στο κομματικό σύστημα διανομής προνομίων.
Ειδικότερα ο Τσουκαλάς αναλύει την περιγραφή μιας free-rider
συμπεριφοράς, που εκφράζει την κατ’ εξοχήν εγωιστική παράκαμψη των
θεσμοθετημένων κανόνων για ατομικό όφελος.
Και οι
τρεις επίσης αναφέρονται στην ανάγκη της ύπαρξης μιας κοινωνίας των πολιτών που
θα λειτουργεί σαν ενοποιητική ύλη στο σύστημα πολίτη-κράτους, διαμεσολαβώντας
το συλλογικό συμφέρον πριν την τελική κανονιστική ρύθμιση. Στην Ελλάδα η
κοινωνία των πολιτών ήταν πάντα ισχνή ή συντεχνιακή και εξαρτώμενη από κρατικές
επιχορηγήσεις. Μόνο τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη των ΜΚΟ κατάφερε να
αντισταθμίσει την ανυπαρξία του κράτους πρόνοιας και αυτό για όσο η οικονομική
κρίση το επέτρεπε.
Η
πολυσθένεια είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό που Τσουκαλάς και Παναγιωτοπούλου
τονίζουν ως εγγενές της ελληνικής περίπτωσης, δηλαδή ο κατακερματισμός της
εργασίας και η ύπαρξη αφανών εσόδων που τονίζουν τον καιροσκοπισμό αποτελώντας
παγιωμένη νοοτροπία. Οι ίδιοι επίσης συγγραφείς δίνουν έμφαση στο συνδυασμό
ατομοκεντρικού σχεδιασμού και ανυπαρξίας αξιακού πλαισίου σε σχέση με τη θέση
της οικογένειας. Η οικογένεια αποτελεί το μοναδικό πλαίσιο δεσμεύσεων, που μέσα
από τις κλειστές κοινωνικές σχέσεις της ρυθμίζει τις ατομικές επιλογές και μια
κατά το δοκούν αλληλεγγύη. Ο Αλεξάκης είναι περισσότερο επικεντρωμένος στα
ιστορικά στοιχεία που καθιέρωσαν μια στρεβλή πραγματικότητα όπως η νομή
εξουσίας από τις ελίτ, ο διογκούμενος κρατισμός και παλαιοκομματισμός, ο
αποκλεισμός των αντιφρονούντων από το αστυνομικό κράτος.
Αλεξάκης
και Παναγιωτοπούλου πρωτίστως και λιγότερο ο Τσουκαλάς, μιλούν για ένα
ανυπέρβλητο δίλλημα που αντιμετωπίζει ο Έλληνας αμφιταλαντευόμενος μεταξύ δύο
πορειών. Μιλούν για τον δυισμό ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό και την
παραδοσιοκρατία και τη διχασμένη ταυτότητα μεταξύ των ατομικών επιλογών και των
συλλογικών κανόνων. Αλεξάκης και Τσουκαλάς χρησιμοποιούν τον όρο ‘μετεωρισμός’
για να δείξουν την τραγική αμφιταλάντευση. Ο Τσουκαλάς όμως προχωρά σε μια πιο
εμπεριστατωμένη ανάλυση των δεικτών για να δείξει ότι η Ελλάδα αποτελεί ένα πρωτόγνωρο
παράδειγμα μηδαμινής παραγωγικότητας και βιοτικής ανάπτυξης, που όμως πλέον
‘σκάει’ σαν φούσκα απελευθερώνοντας τις αγκυλώσεις και την αμετροέπεια μιας
εφήμερης πλάνης.
Τελικά
το σύνηθες αποτέλεσμα όλων των προσπαθειών είναι η υποχώρηση έναντι της
αντίστασης που επιδεικνύουν οι δομές αλλά και οι πολίτες στις μεταρρυθμίσεις,
παρά την πολιτική βούληση των κυβερνώντων. Ο ελλιπής διαχωρισμός ιδιωτικής και
δημόσιας σφαίρας στη βάση συναλλακτικών σχέσεων κράτους-πολίτη ενισχύει τη
δυνατότητα αντίστασης και τις αμφίδρομες μορφές εξάρτησης. Ο Αλεξάκης θεωρεί
ότι η εγκαθίδρυση μεταρρυθμιστικών δυνάμεων στην εξουσία υπό την πίεση της ΕΕ,
μπορεί να οδηγήσει σε σύνταξη κοινωνικού συμβολαίου ορθολογικών κανόνων. Η
πρακτική έχει δείξει ότι αυτό δεν ήταν αρκετό στο πρόσφατο παρελθόν. Ο
Τσουκαλάς θεωρεί ότι το τέλος της πλάνης και η γενική δυσαρέσκεια είναι
περισσότερο πιθανό να δημιουργήσουν ανοχή απαραίτητη για επαναπροσδιορισμό του
αξιακού υπόβαθρου. Ίσως έχει δίκιο στο βαθμό που η ένταση της αγανάκτησης θα
είναι αρκετή να υπερκεράσει την υπεραξία που προσφέρουν οι συναλλακτικές
σχέσεις πολίτη-κράτους και το κόστος των θυσιών. Τέλος η Παναγιωτοπούλου
εμφανίζεται απαισιόδοξη για το μέλλον των μεταρρυθμίσεων θεωρώντας ότι η δύναμη
της ατομοκεντρικής κουλτούρας είναι τόσο παγιωμένη που δεν μπορεί να
αντικατασταθεί από μια συμβολαιακού τύπου ορθολογική πρακτική.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ:
ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ …. ‘POINT OF NO RETURN’
Διανύουμε
τη μετανεωτερική εποχή της παγκοσμιοποίησης και της (φαινομενικής) προσπάθειας
σύγκλισης των λαών και των κοινωνιών σε ένα μοντέλο συνολικής ρύθμισης της
προόδου και της ανάπτυξης βάσει κοινών κανόνων και παραδοχών. Η χώρα μας τυπικά
αποτελεί ενεργό μέλος αυτής της προσπάθειας με όχημα την ΕΕ και πρέπει να
λειτουργεί και να συνδράμει βάσει των συμπεφωνημένων, σαν ένα σύγχρονο και
ευνομούμενο κράτος (τουλάχιστον έτσι ισχυριζόμαστε δημοσίως). Παρατηρείται όμως
μια ανοιχτή και εξόφθαλμη αντίθεση εσωτερικά, ανάμεσα σε ότι τυπικά
ισχυριζόμαστε ως κράτος και σε ότι εκφράζουν και βιώνουν καθημερινά οι πολίτες
σε ατομικό επίπεδο.
Οι
φωνές αγανάκτησης και αρνητικής σύγκρισης των ελληνικών υπερδομών με τις αντίστοιχες
των εταίρων μας και με την εν γένει επικρατούσα κοινωνικο-πολιτική κατάσταση,
υποδεικνύουν ότι η λειτουργία του συστήματος είναι προβληματική. Ειδικότερα
σήμερα που οι φωνές αυτές ξεφεύγουν από την εύκολη και αυτονόητη στοχοποίηση
του ‘κράτους’ και ανάγονται στην εγγενή φιλοσοφία, σκέψη και δράση των
επιμέρους κοινωνικών ομάδων και ατόμων που το απαρτίζουν (τελικά ‘μαζί τα
φάγαμε’ ?). Το πεδίο δηλαδή του σχολιασμού έχει μεταφερθεί από την
κακοφτιαγμένη δημόσια διοίκηση στην κακώς ‘φτιαγμένη’ εγγενή τάση του εγώ μας
να προβάλει αντίσταση σε κάθε τι ξενόφερτα νέο, ακόμα και αν είναι
πιστοποιημένα απαραίτητο.
Το
παραπάνω υποδηλώνει ότι έχουμε να κάνουμε με μια προβληματική εκ βάθρων
οικοδόμηση του ελληνικού κοινωνικο-πολιτικού συστήματος, πράγμα που αν τελικά
ισχύει θα απαιτήσει μια πλήρη αναπροσαρμογή ρόλων και κανόνων αλλά και (πράγμα
δυσκολότερο) μια θεωρητική αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίου οι ίδιοι ως
άτομα θεσμίζουμε και αντιλαμβανόμαστε τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις μας
εντός του κοινωνικού συνόλου. Θα πρέπει δηλαδή να δράσουμε θεμελιακά
γκρεμίζοντας το παθογόνο κατασκεύασμα και ξαναφτιάχνοντας τη σχέση μας με το
κράτος με νέα ‘συμφωνημένα’ καθαρά υλικά.
Η έως τώρα εκ των άνω προσπάθεια
επιβολής μιας εκ βάθρων μετάλλαξης έχει αποτύχει για λόγους που προαναφέρθηκαν
από τους τρεις συγγραφείς. Όσο και αν θεωρητικά υπάρχει συναινετική παραδοχή
της υφιστάμενης ανάγκης για μεταβολή, η θυμική αντίσταση μας υποδηλώνει ότι μόνο
μια ακραία και σοκαριστική δόση συνειδητοποίησης του απώτερου σημείου χωρίς
επιστροφή, μπορεί να μας ταρακουνήσει. Το πρόβλημα είναι ότι με ιδιαίτερα νωπή
την αδυσώπητη οικονομική κρίση και τις παραφυάδες της, καθώς και την εκλογική
αναμέτρηση που προσφέρει πρωτόγνωρα μηνύματα, ο χρόνος και οι δυνατότητες μας
για επιλογές από ένα ‘α λα καρτ’ μενού λύσεων μειώνονται συνεχώς.
Το
point
of
no
return
είναι εκεί μπροστά μας σε κοινή θέα και δυστυχώς έχοντας απολέσει προ πολλού τη
δυνατότητα ποιοτικής και ιδεολογικής ανάλυσης και αξιολόγησης του μίγματος
καπιταλιστικών και διαρθρωτικών αλλαγών, είμαστε αναγκασμένοι να εφαρμόσουμε
‘πακέτο’ κάποιες από αυτές ανεξάρτητα από τις επιπτώσεις τους. Αν γίνει το
πρώτο βήμα και α-προσωποποιήσουμε το κράτος στη βάση καθολικών συμβολαιακών κανόνων,
ίσως να είμαστε σε θέση μετά την πρώτη (αιματηρή μεν αλλά αναγκαία) εξισορρόπηση,
να διαπραγματευτούμε στη βάση μιας ιδεολογικής και συναινετικής προσπάθειας,
τον τρόπο και τον χρόνο της τελικής μας προσαρμογής.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- ΑΛΕΞΑΚΗΣ, Μ., (2008), «Καθένας για το Εαυτό του και Όλοι Εναντίων Όλων: Θέσμιση του Δημόσιου Χώρου, Πολιτική Κουλτούρα και Κοινωνικές Συγκρούσεις στην Ελλάδα», στο Μ. Αλεξάκης, Α. Αφουξενίδης και λοιποί, Ειδικά Θέματα Ευρωπαϊκού Πολιτισμού – Ανθολόγιο, Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, κεφ. 4, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα.
- ΤΣΟΥΚΑΛΑΣ, Κ., (2008), «‘Τζαμπατζήδες’ στη Χώρα των Θαυμάτων: Περί Ελλήνων στην Ελλάδα», στο Μ. Αλεξάκης, Α. Αφουξενίδης και λοιποί, Ειδικά Θέματα Ευρωπαϊκού Πολιτισμού – Ανθολόγιο, Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, Παράρτημα Ι, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα.
- ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ρ., (2008), «Ορθολογικές Ατομοκεντρικές Πρακτικές στα Πλαίσια ενός ‘Ανορθολογικού’ Πολιτικού Συστήματος», στο Μ. Αλεξάκης, Α. Αφουξενίδης και λοιποί, Ειδικά Θέματα Ευρωπαϊκού Πολιτισμού – Ανθολόγιο, Όψεις της Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής Κοινωνίας, Παράρτημα ΙΙ, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα.
© ΙΖ 2012